Kvikmyndin Sóley eftir listakonuna róttæku Rósku kom fyrst út árið 1982. Kvikmyndin hefur í gegnum árin verið kölluð ein frægasta týnda mynd Íslandssögunnar, en hún var talin glötuð mjög lengi. Eftir að Lee Lorenzo Lynch, þá nemi en nú kvikmyndagerðarmaður og kennari við Listaháskóla Íslands, sá myndina á spólu fór af stað margra ára ferli við að endurvinna verkið og koma því í sýningar á ný. Blaðamaður ræddi við Lee og hlaut söguna frá byrjun, en hún hófst þegar Bandaríkjamaðurinn stundaði nám við listaháskólann California Institute of the Arts.
„Cal Arts er það sem við gætum kallað róttækan skóla. Þar er engin einkunnagjöf og fólkið var mjög frjálslegt; synti til dæmis nakið í sundlauginni á skólalóðinni. Rosalega góður kvikmyndaskóli í alla staði, mjög avant-garde og umhverfið lifandi og skemmtilegt.“ Lee hefur verið að búa til kvikmyndir síðan hann var 14 ára gamall en byrjaði að kenna eftir útskrift, þá 21 árs. „Það er mikið af tengslum hérna á Íslandi við Cal Arts. Til dæmis fór Bjarki [Bragason], sem er lektor við Listaháskólan, í þennan skóla.“ Annar Íslendingur sem stundaði nám við skólann var ung kona að nafni Þorbjörg Jónsdóttir, en þau Lee eru nú gift. „Þegar ég var í grunnnámi var Þorbjörg í framhaldsnámi, við kynntumst sem sagt í skólanum. Við bjuggum saman í Los Angeles í tólf ár eftir að við útskrifuðumst en fluttum okkur svo hingað til Íslands fyrir sirka fimm árum með syni okkar.“
Einn daginn kynnist Lee kvikmyndinni Sóley óvænt þegar hann kemur að Þorbjörgu að horfa á gamla vídjóspólu inni í stofunni þeirra. „Ég spurði hana að sjálfsögðu hvað hún væri að horfa á, sá samstundis að þetta væri eitthvað töff, og hún sagði að hún ætti frænku sem hafði verið listakona og hafði búið til þessa bíómynd. Þetta var um hábjartan dag og algjörlega óplanað, en ég horfði á alla myndina með henni og varð uppfrá því gjörsamlega forfallinn.“
Þorbjörg hafði fengið spóluna hjá mömmu sinni, sem reyndist vera engin önnur en systir hennar Rósku. Aðspurður hvað var svona hrífandi við fyrsta áhorf svarar Lee: „Mér fannst þetta strax vera bíómynd eins og ég sjálfur hefði viljað búa til. Ég er rosalega hrifinn af því þegar fólk gerir þetta upp á eigin spýtur, sem sagt sjálfstæðum myndum og svona pönk-kvikmyndagerð.“
Draumur sem hófst heima í stofu
Kvikmyndin hafði á þessum tíma ekki verið aðgengileg fyrir almenning en nokkur VHS eintök leyndust hjá örfáum einstaklingum. „Lengi vel var þetta eina leiðin fyrir fólk til að sjá þessa mynd. Upp frá þessum örlagaríka degi í stofunni heima byrjaði þessi draumur hjá okkur hjónunum að koma myndinni í endurvinnslu, sjá til þess að hún kæmist í almennilega dreifingu.“ Það ferli hófst, að sögn Lee, ekki heima á Íslandi heldur Vestanhafs. „Það fyrsta sem við gerðum, fyrir þá svona sjö árum, var að borga kvikmyndasafni í Los Angeles litla upphæð til að brenna spóluna og koma henni á stafrænt form. Þannig gátum við sýnt myndina úti og gert fólk spennt fyrir verkefninu.“ Það næsta sem hjónin gerðu eftir að þau fluttu sig um set var að setja sig í samband við Kvikmyndasafn Íslands. „Það kom í ljós að þau áttu til gamalt sýningareintak af myndinni og þau skönnuðu það fyrir okkur í HD (háskerpu). Það er eitthvað sem hefði átt að kosta mörg hundruð þúsund krónur en þau gerðu það okkur að kostnaðarlausu, sem hjálpaði ferlinu gífurlega.“
Sú útgáfa af Sóley slapp í kjölfarið inn á streymisveitur sem varð til þess að fólk gat í fyrsta sinn nálgast myndina á netinu. „Fyrir það var bara alls ekki hægt að sjá hana nema þú, eða einhver sem þú þekktir, ættir hana til á spólu. Eftir það fóru síðan að detta inn ritgerðir um myndina frá háskólanemum. Það var þá sem við fórum að taka verkefninu virkilega alvarlega og hófum söfnun á Karolinafund til þess að láta laga filmuna frá grunni þannig að hún yrði sýningarhæf í kvikmyndahúsum.“
Spurður hvort að Karolinafund söfnunin hafi fjármagnað restina af verkefninu svarar Lee: „Við fengum reyndar mjög gott framlag frá Myndlistarsjóði. En jú, það sem gerði útslagið var peningurinn frá Karolinafund söfnuninni. Svo kom skemmtilega á óvart að það voru ekki bara Íslendingar sem tóku þátt í fjáröfluninni heldur líka fullt af fólki frá Bandaríkjunum, þá út af sýningunum okkar úti, sem var bara æðislegt.“
Alvaran tekur við
Eftir að fjármögnunin var komin í hús byrjaði vinnan fyrir alvöru. „Það var fyrrum nemandi minn, Matthew Roscoe, sem tók að sér að laga til myndina. Hann hefur unnið mikið í fyrirtæki úti sem býr til heimildarmyndir, hann var þannig með dýrmæta reynslu í að laga hluti til í tölvu; til dæmis ef búnaður sást í einhverju skoti gat hann fjarlægt það með tæknibrellum.“ Aðspurður hversu mikla vinnu Matthew átti fyrir höndum segir Lee hana hafa verið gífurlega. „Upprunalega filman, eða negatvían, er alveg glötuð og það eina sem er til er þetta sýningareintak frá Kvikmyndasafni Íslands, sem var fullt af rispum og skemmdum. Hljóðið var einnig í rúst og litirnir mjög daufir. Þetta var heljarinnar verk.“
Matthew þurfti að vinna í lagfæringu á myndinni í yfir ár og fór bróðurparturinn af fjáröfluninni í að greiða fyrir það. „Hann var í raun að vinna fyrir mjög lítið tímakaup, þetta var bara svo langt ferli. Síðan sá ég sjálfur um mest af litaleiðréttingunni, ég hef oft gert það áður en þetta var erfiðasta litaleiðrétting sem ég hef tekið að mér.“ Sýningareintakið reyndist einnig vera með áföstum enskum texta sem var áskorun í sjálfu sér. „Það var ómögulegt að fjarlægja textann þannig við þurftum í staðinn að laga hann og setja nýjan texta ofan á, stundum staf fyrir staf. Það er einnig það helsta sem mun bitna á dreifingu myndarinnar í framtíðinni, því flestar streymisveitur taka alls ekki við verkum séu þau með texta.“ Eins og sjá má er gífurlega margt sem þarf að huga að þegar kemur að því að lagfæra gömul eintök af kvikmyndum. Lee heldur áfram: „Að lokum borguðum við um 100.000 krónur til að láta lagfæra hljóðið. Það var ekki gert í stúdíói en það var mixað upp á nýtt í tölvu og tókst vel.“
Sýningarkvöldið fór fram úr öllum vonum
Eftir alla þessa vinnu var loksins komið að því að sýna myndina í kvikmyndahúsi, en það var gert með pompi og prakt í Bíó Paradís þann 19. september síðastliðinn. Þegar Lee var spurður út í viðtökurnar ljómaði hann og svaraði: „Virkilega góðar. Eftir svona langan tíma er maður með allskonar áhyggjur af því hvort fólki muni finnast þetta líta vel út og þannig, en allir voru rosalega hrifnir.“ Lee segir einnig að fólk sem kom að myndinni upprunalega hafi verið sérstaklega spennt yfir sýningunni þar sem frumsýningin árið 1982 hafi ekki verið upp á marga fiska. „Við heyrðum það frá Rúnari, sem lék eitt aðalhlutverkanna, að það hafi verið vesen með upprunalegu sýninguna, eitthvað með gallaðan spilara, og að myndin hefði bókstaflega aldrei litið betur út í bíó fyrr en bara núna.“
Rúnar Guðbrandsson, sem lék Þór í myndinni, var einn heiðursgestanna á sýningarkvöldinu stóra. Lee segir okkur meira: „Hann átti líka til eina plakatið sem vitað er af, sem þýddi að við gátum lagfært það og búið til splunkunýtt plakat sem var þá fullkomin endurgerð af þessu gamla.“ En hvað um leikkonuna sem lék sjálft titilhlutverk myndarinnar, Sóleyju? „Því miður var hún ekki á sýningunni því hún hefur ekki fundist. Við vitum að hún heitir Tina Olsen og er dönsk, en við höfðum enga leið til að ná sambandi við hana. Einn leikaranna sagði okkur að bróðir hennar væri á Facebook, og við fundum hann, en hann skrifaði aldrei til baka þannig slóðin varð aftur köld. Svo gerist það að eiginkona bróðursins var í bandi við okkur og mætti á sýninguna, og hún ætlar að koma okkur í samband við hann og hjálpa okkur að finna leikkonuna þannig. Ef ekki væri fyrir sýninguna hefðum við aldrei hitt þessa konu, þannig boltinn heldur áfram að rúlla í allar þessar áttir.“
Aðspurður hvað sé næst á dagskrá svarar Lee: „Það væri auðvitað draumur að hafa uppi á upprunalegu filmunni, hún hlýtur að vera til einhverstaðar og því lengra sem við göngum með þetta því líklegra er að hún muni finnast. Okkur langar líka virkilega að fá myndina sýnda á RÚV, þannig það væri næsta skref. Svo höfum ég og konan verið að vinna að sjálfstæðri víkingamynd í mörg ár, sem er gerð í svipuðum stíl og Sóley, þannig að ef við náum að selja réttinn til RÚV getum við fjármagnað þær tökur sem við eigum eftir í Nýja-Sjálandi.“ Lee og Þorbjörg hafa nú þegar tekið upp rúman hálftíma af efni, myndin verður um Leif Eiríksson í nýja heiminum og er það tónlistarmaðurinn Teitur Magnússon sem fer með aðalhlutverkið.
Aðspurður hvort Lee hafi mikinn áhuga á víkingum og íslenskum sögum svarar hann því játandi. „Ég hef alltaf heillast af Íslandi, alveg frá því áður en ég kynntist konunni minni. Ég heillast af þessu öllu saman; álfum, heiðni, öllum menningararfinum. Það var annað sem heillaði mig svo mikið við Sóley, hvernig hún fjallar um álfa, en mér þykja þjóðsögurnar og allur þessi menningararfur allt of sjaldgæft viðfangsefni í íslenskri kvikmyndagerð yfirhöfuð.“
Sykurmolana vantar í kvikmyndagerð á Íslandi
Lee lýsir því einnig hvernig honum þykir vanta upp á jaðarstefnuna í kvikmyndagerð á klakanum: „Það vantar svo mikið upp á tilraunabíóið hérna og þessa framúrstefnulegu kvikmyndagerð, sem mér hefur alltaf þótt svo skrýtið þar sem íslensk list er alls ekki bundin við meginstrauminn á öðrum sviðum.“ Lee rifjar upp fyrstu kynni sín af íslenskri menningu þegar vinur hans í æsku var með stórt plakat af Björk inni hjá sér. „Björk gerði alltaf nákvæmlega það sem hún vildi þegar kom að tónlist, hún fór ekki eftir settum reglum en varð samt risastór út í heimi. Hvar eru þeir listamenn þegar kemur að kvikmyndum? Róska fór svo sannarlega sínar eigin leiðir, og það líka sem kona í heimi karla, en annað sem heillar við Sóleyju er hvernig myndin er feminísk, kvenröddin er svo sterk, en það er narratíva sem ég hef alltaf viljað styðja við.“
Þegar Lee er spurður hvort hann fyndi til tengingar við listakonuna frægu eftir þetta langa ferli svarar hann því játandi. „Auðvitað náði ég aldrei að hitta hana þar sem hún féll frá á tíunda áratuginum, en ég finn algjörlega til tengingar við hana eftir þetta allt saman. Ég hef líka fengið að kynnast fólki sem þekkti Rósku náið, eins og Jörmundi fyrrum allsherjargoða, sem lék einmitt lítið hlutverk í myndinni. Þegar hann komst að því hvernig ég tengdist Rósku tók hann mér með opnum örmum og núna erum við góðir félagar. Síðan er það tengingin í gegnum konuna mína, hvernig þetta er allt bókstaflega innan fjölskyldunnar.“ Þó að Lee hafi að sjálfsögðu skorað prik hjá tengdafjölskyldunni með endurvinnslunni segir hann það aldrei hafa verið aðalatriðið. „Það er bara bónus“ segir hann og hlær. „Ég upplifði þetta alltaf fyrst og fremst sem listræna tengingu frá því að ég sá myndina fyrst. Eins og ég sagði er þetta kvikmynd sem ég hefði sjálfur viljað gera, ég kannast við þetta að ströggla við kvikmyndagerð, að vinna frá jaðrinum, að vilja segja öðruvísi sögur sem listamaður og gera það upp á eigin spýtur á hnefunum.“
Hjónin Lee Lorenzo Lynch og Þorbjörg Jónsdóttir vonast til að halda aðra sýningu á Sóleyju sem fyrst og að sjá þar sem flesta. Þangað til bíða þau svara frá RÚV og halda áfram að vinna hörðum höndum að víkingamyndinni In the Land of Meadows og taka þannig virkan þátt í áframhaldandi sjálfstæðri kvikmyndagerð á Íslandi.
Um höfundinn
[fblike]
Deila