Í barnsminni

Kristmunur Bjarnason, Í barnsminni: Minningaslitur frá bernskuárum, Sauðárkróki: Sögufélag Skagfirðinga, 2019, 236 bls., myndir, skýringar og athugasemdir, mannanafnaskrá.

Í byrjun árs fagnaði Kristmundur fræðimaður og rithöfundur á Sjávarborg hundrað ára afmæli. Sögufélag Skagfirðinga minntist þess með verðugum hætti og gaf þá út bernskuminningar hans er hann ritaði að mestu árin 2005–2006 þá kominn hátt í nírætt. Engin ellimerki er þó að finna á textanum enda bókin öll hin læsilegasta, létt og fremur fjörlega stíluð. Höfundur bregður upp fjölmörgum myndum frá æskuárum sínum frekar en að segja samfellda sögu. Það réttlætir undirtitilinn — minningaslitur. Að öðru leyti er ritið ekki slitrótt né heldur minningarnar. Þvert á móti eru myndirnar lifandi, skarpar og í góðum fókus. Það kemur t.a.m. vel fram í lýsingum höfundar á (fóstur-)foreldrum sínum strax á fyrstu síðum bókarinnar:

Mamma var í hærra lagi, samsvaraði sér vel; beinvaxin, bláeyg og skarpleit. Svipurinn bar vitni um mikla skapfestu og æðruleysi. Hún var söngvin og tónelsk í bezta lagi, eins og hún átti kyn til. […] Pabbi var mikill að vallarsýn, bláeygður og ljóshærður; skáldmæltur og söngvinn; glaðlyndur, funabráður, en manna sáttfúsastur. Það þótti fagnaðarauki að honum, meðan allt var með setningi. (Bls. 9–10)

Þau hafa verið glæsileg, prestshjónin á Mælifelli í Skagafirði, Annar Grímsdóttir Kvaran f. Thorarensen (1890–1944) frá Kirkjubæ á Rangárvöllum og Tryggvi H. Kvaran (1892–1940) hálfbróðir Einars rithöfunar. Kristmund tóku þau að sér á fyrsta ári og spannar sagan langdrægt tímann frá því hann fer að muna eftir sér og fram til 1941. Í ágúst 1940 dó fóstri hans. Ekkjan hafði rétt til að sitja jörðina út fardagaárið. Vorið eftir rann hinn ófrávíkjanlegi tími í lífi allra prestsfjölskyldna í sveit upp þegar pakka þarf saman og í flestum tilvikum flytja úr héraðinu hvernig svo sem annars stendur á. Þennan vetur var Kristmundur heima á Mælifelli að boði fóstru sinnar „[…] og gerði ekki handtak; lá í bókum, sem ég fékk í stórum sendingum frá Sýslubókasafni Skagfirðinga að tilhlutan séra Helga Konráðssonar.“ (Bls. 13) Ætli það sé ekki ofsagt að Kristmundur hafi ekki gert handtak? Líklega var hann þarna meðfram að leggja grunn að merku æviverki.

Öðrum þræði eru minningamyndir Kristmundar venjulegar bernskuminningar manns sem ólst upp í sveit á Íslandi á 2. og 3. áratugi 20. aldar. Leikjum og störfum barna er þar nokkuð lýst og innsýn veitt í samtímann í héraði. Í hina röndina er bókin þó býsna sérstök og hefur víðar skírskotanir til ýmissa átta. Það sem þessu veldur er að Kristmundur hefur líklega snemma orðið sér vel meðvitaður, verið athugull og minnugur með góða dómgreind á það sem í frásögu er færandi. Honum er og lagið að bregða upp þjóðlífsmyndum. Allt eru þetta eiginleikar sem hann hefur svo ræktað á löngum rithöfundarferli og byggt á er hann skráði minningarnar. Svo er hitt að hann ólst upp á prestssetri meðan þau heimili voru enn merkar samfélagsstofnanir.

Mælifellsheimilið var mannmargt en þar gátu dvalið um 20 manns um lengri eða skemmri tíma en auðvitað mismargt eftir árstímum. Þá átti fjöldi fólks reglulega erindi heim á staðinn m.a. vegna athafna í kirkjunni. Auk þess var Mælifell fyrsti viðkomustaður þeirra sem komu sunnan yfir fjöll og áningarstaður þeirra sem fóru suður. Þá féllu ugglaust fleiri ferðir af bæ á prestsetri en frá öðrum heimilum. Fyrir vikið koma fjölmargar nafngreindar persónur við sögu auk nokkurra sem njóta nafnleyndar af ýmsum ástæðum.

Kristmundur sviðsetur sjálfan sig sem kotroskinn krakka sem var meinilla við að vera klappað á kollinn og gerði kröfu til að fullorðnir tækju hann alvarlega jafnvel þótt sýslumenn og þjóðþekktir rithöfundar ættu í hlut. Þá lá hann í skærum við vinnufólk á heimilinu og átti síðan í alls kyns samningastappi við það um sættir og yfirhylmingar ef því var að skipta. Það virðist blasa við að hann hefur notið sín í uppeldinu, fengið að fara sínu fram og leggja rækt við það sem honum var hugstætt en hugur hans stóð ekki til sveitastarfa. Hann víkur enda að því á fleiri en einum stað hvernig honum óaði við að hitta fátæka blóðforeldra sína og óttaðist að þau hrifu hann burt af fósturheimilinu.

Eftirminnilegasta persóna bókarinnar að sögumann frátöldum er þó fósturamma hans og raunar fóstra í fornri merkingu þess orðs, Björg Einarsdóttir (1851–1946). Hún varð 1885 síðari kona Hjörleifs Einarssonar (1831–1910) á Undirfelli í Vatnsdal. Við það tækifæri gerði hún athyglisverðan hjúskaparsáttmála sem fólst í að hún mætti taka með sér foreldra sína, fóstursystur, bróður og son hans sem hún tók að sér við dauða föðurins. Loks áskyldi hún sér að hún væri frjáls að því að taka að sér fleiri börn ef þannig stæði á. Urðu þau alls átta. Saman eignuðust þau Hjörleifur svo fimm börn en af þeim lifðu aðeins tvö til fullorðinsára og var Tryggvi Kvaran annað þeirra. Eitt fæddist andvana en tvö lifðu ekki árið. Til þessa hjónabands var ekki stofnað af ást frekar en fjölmargra annarra á þessum tíma. Aðspurð — af hinum spurula Kristmundi — lýsti Björg tilfinningum sínum til manns síns svo:„Nei, ég elskaði hann ekki, en hann var bezti vinur minn, og ég bar virðingu fyrir honum“. (Bls. 38). Lýsingarnar á uppeldisaðferðum fóstrunnar og trúnaðarsamtölum hennar og barnsins eru svo algerlega óborganlegar!

Meðal þess sem gerir endurminningar Kristmundar á Sjávarborg svo athyglisverðar er að hann bregður ljósi á þau fjölbreyttu samskiptaform sem ríktu á fjölmennu sveitaheimili á fyrstu áratugum 20. aldar. Fyrr á tíð hafði húsagi og vistarband skapað skýrar leikreglur í þessu efni. Með auknum réttindum einstaklinga, lýðræðisvæðingu og nýrri samningsstöðu vinnufólks höfðu þær raknað upp að meira eða minna leyti og goggunarröðin orðið mun fjölþættari og flóknari. Á þetta spilaði Kristmundur af mikilli list í æsku en bregður svo upp skýrri mynd af þessu áhugaverða félagskerfi er hann sendir frá sér endurminningar sínar í ellinni.

Þá má líka benda á annað einkar áhugavert félagssögulegt atriði. Á fyrstu áratugum 20. aldar börn enn boðin upp til að alast upp við lágmarkstilkostnað á sveit. Þegar í upphafi prestskaparins lagðis Tryggvi Kvaran eindregið gegn þessari venju. Auk þess að taka Kristmund að sér hlutaðist hann til um að fimm systkini hans voru tekin í fóstur á „betri heimili“ í sveitinni með þeim skilmálum að farið væri með þau sem börn húsbændanna. Árangurinn varð að foreldrarnir komust vel áfram með sjö eldri börnin. Á tveimur tímum tókst honum svo í annað skipti að sjá tíu systkinum fyrir sams konar uppeldi við jarðarför bláfátæks föður þeirra. Sjálf tóku Mælifellshjónin það ellefta. Það sýnir svo hug þeirra til fóstursonarins að þegar dánarbúi Önnu Kvaran var skipt var Kristmundi sendur arfshlutur til jafns við dætur hennar tvær.

Spyrja má hvað bjó þarna að baki: félagslegur framfarahugur, fjölskylduhefð og uppeldisáhrif frá Björgu Einarsdóttur, leyfar af afskiptum presta af fátækramálum nú eða bara hrein og tær manngæska og góðvild? Hverjar svo sem ástæðurnar voru er hér að finna athyglisvert dæmi um það sem kallað er díakónía eða kærleiksþjónusta. Hún er svo aftur á móti ekki talin hafa staðið föstum fótum í íslensku þjóðkirkjunnar á öndverðri 20. öld. Ef til vill verður að endurskoða það mat í ljósi „minningaslitranna“ sem Kristmundur á Sjávarborg hefur nú deilt með okkur.

[fblike]