Skáldin Elena Illkova og Kristján Jóhann Kristjánsson skrifa að jafnaði ekki á móðurmáli sínu og eiga það líka sameiginlegt að hafa tekið þátt í útgáfu bókmenntatímaritsins Ós Pressan. Markmið útgáfunnar er að koma á framfæri verkum höfunda sem hafa ekki fengið hljómgrunn í bókmenntalífinu á Íslandi þar sem þeir eru fæddir erlendis eða kjósa að skrifa ekki á íslensku. Ós vill að raddir þeirra sem falla ekki að norminu fái að heyrast. Bakgrunnur Elenu og Kristjáns er ólíkur – hún er frá Makedóníu en hann frá Íslandi – en sem höfundar hafa þau bæði mótast af fjölmenningu og hlutdeild í fleiru en einu málsamfélagi.
Makedónskur fjöltunguhöfundur
Elena kom til Íslands þegar eiginmaður hennar hóf doktorsnám hér. Ætlun þeirra var að vera á Íslandi í þrjú ár og flytja síðan til Singapúr. Þau áform breyttust og segist Elena viss um að hún hefði skráð sig strax í íslenskunám ef hún hefði vitað að þau myndu ílendast hér. „Það hefði jafnvel getað farið svo að ég hefði byrjað að skrifa á íslensku í stað ensku því það var á öðru ári mínu hér á Íslandi sem ég hóf að stunda skapandi skrif á ensku. Ég sé samt ekki eftir neinu,“ segir Elena. Hún segir að það hafi nefnilega verið í gegnum meistaranámið Literature, Culture and Media, sem hún stundaði við Háskóla Íslands, sem hún öðlaðist sjálfstraust til að nota ensku eins og hún gerir nú. Þar kynntist hún einnig fjöltungubókmenntum (e. translingual, multilingual literature) en hún hefur á síðustu misserum spreytt sig á þessari bókmenntagrein. „Minn skilningur er sá að fjöltunguhöfundar skrifi á skapandi hátt á tungumáli sem þeir hafa ekki enn náð fullu valdi á og geti því ekki talist tvítyngdir. Bókmenntafræðin á ef til vill eftir að skilgreina hugtakið nánar en ég vona að þetta bókmenntaform geti verið svona metalanguage, hjálparmál, og skapað vettvang fyrir skapandi tileinkun á tungumálum.“
Þegar Elena skrifar fjöltungusögur eru tungumálaskiptin, svo sem á milli ensku og íslensku, byggð á persónunum og aðstæðum þeirra. Þessa stundina vinnur Elena til að mynda að sögu um pólska konu sem býr á Íslandi, segir sögu sína á ensku en skrifar dagbók á íslensku sem tilraun til að ná valdi á tungumálinu. „Þegar Íslendingar tala við söguhetjuna segir hún frá því sem þeir hafa sagt á íslensku, eins og hún heyrði það. Hún er, tungumálalega séð, ekki áreiðanlegur sögumaður. Sögupersónurnar mínar eru allar þannig. Þær brjóta gegn stöðluðu máli. Með þessu reyni ég að finna leið til að tjá mig án þess að hljóma fáránlega. Ég mun aldrei ná sama valdi á tungumálinu og innfæddir.“
Elena segist eiga það til að skrifa á móðurmáli sínu, makedónsku, þótt hún skrifi nú yfirleitt á ensku. ,„Að verða fyrir daglegu máláreiti á ensku og íslensku hefur einfaldlega áhrif á það hvernig ég tjái mig,“ segir hún. „Ég er þeirrar skoðunar að það sé synd að sóa tungumálum. Ég lærði hebresku eins og páfagaukur og fannst það mjög leiðinlegt. Það sama átti við enskunám þegar ég var lítil. Ég held að ástæðan hafi verið sú að ég þurfti að finna tilgang með tungumálanáminu og geta notað það á skapandi hátt. Að tala, lesa og skrifa á nýju tungumáli er því, að mínu mati, skynsamlegasta leiðin til að tileinka sér tungumál. Að skrifa gefur mér tíma til að hugsa, íhuga og útfæra áform mín. Það er ákveðin minnistækni fólgin í því.“
Upplifun Elenu af því að vera hluti af mörgum málsamfélögum er súrsæt. „Upplifun mín af ensku er sú að hún skemmdi makedónskuna mína. Í langan tíma fann ég fyrir tómleika þegar kom að tungumálum. Ég skrifaði einu sinni á Twitter: „Enskan mín er ekki almennileg enska og makedónskan mín er ekki almennileg makedónska. Og ég er rithöfundur, hvað geri ég nú?“ Ég get ekki nefnt kosti og galla þess að vera tvímála því tilvitnunin: „When you speak two languages but start losing vocabulary in both of them. Byelingual,“ lýsir mér svo vel. Ég lít á sjálfa mig sem byelingual frekar en bilingual,“ segir hún.
„Þegar ég skrifa á makedónsku veit ég hvers konar höfundur ég er. Ég hef góða tilfinningu fyrir klisjum og viðkvæmni. Á ensku hef ég ekki þessa tilfinningu og þarf því að stóla á gagnrýni lesenda minna. Lesendum sem ekki hafa ensku að móðurmáli finnst sögurnar mínar gjarnan heillandi og ég á nú þegar aðdáendur sem bíða með óþreyju eftir meira. Fólki með ensku að móðurmáli finnst textarnir mínir, aftur á móti, stundum svolítið ruglandi þó ötulir lesendur líti frekar á ringulreiðina sem áskorun og hafi gaman að henni. Lesendur mínir eru alþjóðlegir,“ útskýrir Elena.
Íslendingur sem skrifar á ensku
Kristján Jóhann Kristjánsson er Garðbæingur sem fann sig aldrei á Íslandi og flutti strax utan eftir að hann lauk stúdentsprófi. Leið hans lá til Barcelona þar sem hann fór í gítarnám. „Ég átti samt enga framtíð fyrir mér í gítarleik en Barcelona var mín fyrsta ást svo ég þverneitaði að koma aftur heim fyrr en löngu seinna,“ segir hann. Kristján hóf samstarf við Ós Pressuna þar sem hann taldi sig ekki eiga upp á pallborð íslenskra forlaga þar sem hann skrifar nær alfarið á ensku.
„Ég var aldrei neitt sérstaklega góður í íslensku. Enska, aftur á móti, bara rann inn í mig þegar ég var krakki og ég var orðinn altalandi á ensku fyrir tíu ára aldur, langt á undan mínum jafnöldrum. Þegar ég flutti til Spánar kom spænskan fljótt hjá mér og þá komu í ljós hinir ólíku persónuleikar þessara þriggja tungumála. Það var þó ekki fyrr en ég var orðinn 26 ára að ég byrjaði allt í einu að skrifa ljóð og stutta texta á ensku,“ segir Kristján. Hann nefnir að honum hafi farið fram í ensku þegar hann var á Spáni af því flestir vinir hans voru enskumælandi, frá Englandi, Írlandi og Skotlandi.
Upplifun Kristjáns af því að hafa aðgang að nokkrum málsamfélögum á sitthvað skylt við byelingual-hugmyndina. „Tungumál eru eins og lungu og hjarta; án aðhalds og æfingar hrörna þau. Vandamálin koma aðallega upp þegar þú ert í kringum fólk sem talar sömu tungumál og þú. Þá er svo auðvelt að blanda öllu saman og nota bara „góðu“ orðin úr hverju tungumáli. Ákveðin orð úr hverju tungumáli eru einfaldlega best fyrir tilteknar aðstæður. Óþjálu orðin eiga þá til að gleymast. Ég tala af reynslu,“ segir hann. Að endingu bætir Kristján við: „Það besta við að tala önnur tungumál, helst af mikilli færni, er að þú getur eiginlega búið til aðra manneskju, eða allavega aðeins öðruvísi útgáfu af sjálfum þér. Make of that what you will.“
Aðalmynd: Manolo Chretien af Unsplash.
Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.
Um höfundinn
[fblike]
Deila