Skuldarviðurkenning

Titill myndarinnar The Killing of the Sacred Deer (Yorgos Lanthimos, 2017) vísar í grísku goðsöguna um Ífígeníu (sem Evrípídes notast við í harmleik sínum Ífígenía í Ális). Segir þar frá því að Agamemnon konungur hefur slysast til að drepa heilagan hjört gyðjunnar Artemis á tímum Trójustríðsins. Í hefndarskyni kemur gyðjan í veg fyrir að floti konungsins geti siglt til Tróju. Agamemnon stendur því andspænis erfiðu vali. Honum er tilkynnt að hann geti bætt fyrir hjörtinn með því að fórna dóttur sinni, Ífígeníu, og þar af leiðandi komið hernaðaráformum sínum aftur á réttan kjöl, og um leið bjargað valdastéttinni er stendur að baki stríðinu, en óttast var að töfin myndi valda byltingu. Agamemnon bregst við sjálfskaparvíti sínu með tregðu og kjarkleysi en Ífígenía (í flestum útgáfum goðsögunnar) mætir hins vegar örlögunum með hetjudáð, hugrekki og fórnfýsi. Sambærileg þemu eru að finna í nýjustu kvikmynd Lanthimos í búningi nútímalegs spennutryllis. Bæði verkin birta um margt óvenjulega útfærslu á klassískum mótífum hefndarsögunnar. Í slíkum sögum er fórnalambinu sjálfu, eða aðstandanda þess, oftast fylgt eftir þar sem hann fær réttlæti sínu framgengt (mætti hér nefna frásagnir jafn ólíkar og Antigónu, ýmsar Íslendingasögur, Kill Bill og Death Wish). Hér er hins vegar gerandanum fylgt eftir og honum er sjálfum gert að greiða skuld sína. En þótt að ómur klassískrar fornaldar sé greinanlegur í The Killing of the Sacred Deer miðar framvindunni áfram á undarlegan og óútreiknanlegan hátt, nokkuð sem er einkennandi fyrir kvikmyndir Lanthimos (Dogtooth, 2009; The Lobster, 2015).

Steven Murphy (Colin Farrell) er hjartaskurðlæknir og virðist lifa draumalífi, hann nýtur virðingar og efnahagslegra forréttinda, á tvö fyrirmyndar börn, Kim (Raffey Cassidy) og Bob (Sunny Suljic), með fyrirmyndar eiginkonu sinni Anna (Nicole Kidman). Fyrsti hluti myndarinnar kynnir daglegt líf persónanna, sem virðist vera dæmigert fyrir úthverfafjölskyldu af þeirra stétt. Dramatísk tónlist, draugalegur tökustíll og kaldlynd túlkun leikara gera áhorfendur þó órólega um framhaldið. Óútskýrð viðvera og undarlegt háttalag táningsdrengs sem sækist í félagsskap Stevens vekur enn frekar óhug áhorfenda en samband þeirra er erfitt að skilgreina, og virðist einkennast af blöndu af umhyggju, þrá og ótta af hálfu læknisins. Samband hans við unglingsdrenginn er fyrsta fléttubragð (e. plot device) Lanthimos í myndinni, en langt í frá það síðasta, sem hefur það að markmiði að skapa ókennilega og þrúgandi tilfinningu í brjósti áhorfenda.

Forsenda myndarinnar er hefnd en í undiröldu hennar er að finna vangaveltur um hlutverk fórnar og tilheigingu til fórnfýsi. Það er erfitt að líta framhjá kynjun þessara tveggja fyrirbæra eins og þau eru framsett í myndinni. Hetjudáðin sem Ífígenía drýgir í harmleiknum er hvergi sjáanleg. Þess í stað birtist fórnfýsi kvenpersóna myndarinnar sem veiklyndi og undirgefni. Anna er fullkomin birtingarmynd hinnar fórnfúsu móður og eiginkonu sem notar kynferði sitt sem gjaldmiðil og er tilbúin að fórna stolti sínu og virðingu, fyrst til að halda sambandinu við eiginmanninn gangandi og svo til þess að bjarga börnum sínum. Hún borgar með blíðu meðan eiginmaður hennar greiðir með ofbeldi og ofsa. Eins endurspeglar Kim, eldri dóttirin, fórnfýsi Ífígeníu en í stað hetjulegs yfirbragðs eru yfirlýsingar hennar um sjálfsfórn bendlaðar við barnaleg viðbrögð táningsstúlku í ástarsorg.

Tilhugsunin um mannfórn er ef til vill það sem öðru fremur hleypir óhugnaði inn í frásögnina, en um leið ljær það sögunni fjarstæðukenndan blæ. Mannfórnir þekktust í sumum fornum samfélögum og var tilgangur þeirra að þóknast guðum eða vættum með því ýmist að gjalda fyrir syndir eða virka sem fyrirbyggjandi trygging um hagsæld. Þróun siðmenningar fylgdi hins vegar fordæming á þessari iðju en einmitt af þeim sökum loðir ákveðin bannhelgi við sjálfa hugmyndina. Minnihlutinn þarf þó enn að líða fyrir hagsmuni meirihlutans, þótt í öðru formi sé, og sumir láta jafnvel lífið til þess eins að færa þeim efnuðu aukinn munað. Þrælavinna í fata- og tækniiðnaði í háþróuðu neyslusamfélagi nútímans er eins konar opið leyndarmál sem meirihlutinn kýs að líta framhjá til þess að viðhalda lífstíl sínum. Nokkrir þurfa að þjást og fórna lífi sínu svo margir geta notið góðs af afrakstri þeirra, þ.e. ódýr föt og raftæki. Þá bendir hnattræn hlýnun til þess að Vesturlandabúar séu reiðubúnir að fórna börnunum sínum eða barnabörnum til að viðhalda neyslumynstri sínu. Áðurnefnd bannhelgi verður til þess að þessi hegðun er ekki viðurkennd og látið er sem ætlunin sé ekki meðvituð. Færa mætti hins vegar rök fyrir því að mannfórnum hafi í raun aldrei verið útrýmt, þær hafi einfaldlega tekið á sig kurteisislegra og háttvísara yfirbragð.

The Killing of the Sacred Deer tekur þessa yfirfærslu og duldu rökvísi nútímaþjóðfélaga til umræðu og fjallar því, mætti segja, um dulkóðað hegðunarmynstur nútímasamfélags í gervi „úreltra“ trúarhugmynda og goðsagna. Lanthimos nýtir arfleifð sína og grísku þjóðarinnar til þess að smíða forvitnilega kvikmynd sem flæðir frjálslega milli stílbragða hrollvekju-, spennu- og óháðra mynda. Flöt og tilfinningalítil túlkun leikara er ískyggileg en heillandi á sama tíma og aðstoðar áhorfanda lítið sem ekkert er hann reynir að púsla saman upplýsingabrotum og greiða úr lygaflækju persónanna. Snilligáfa Lanthimos fellst í því að skapa ævintýralegar dystópíur og miðla ótta er býr innra með okkur, án þess þó að við vitum endilega af honum. The Killing of the Sacred Deer er engin undantekning og munu þau sem þekkja til fyrri verka leikstjórans á við Dogtooth og The Lobster ekki verða fyrir vonbrigðum.

[fblike]