Gleymskubók

Representations of Forgetting in Life Writing and Fiction eftir Gunnþórunni Guðmundsdóttur kom út undir lok 2016, árs sem margir vildu helst gleyma. Þó má segja að árið hafi ekki síst einkennst af hvöt til að muna, minnast og rifja upp. Rifja upp augnablikið sem David Bowie eða, í einhverjum tilfellum Fidel Castro, umturnaði lífi unglings í Reykjavík, minnast Prince í purpuralitum Niagarafossum og muna hvað Carrie Fisher og Harper Lee voru frjóir hugsuðir, svo örfá dæmi séu nefnd. Við myndum eflaust flest vera sammála um að hér sé á ferðinni iðja ósamrýmanleg þeirri athöfn—hér mætti reyndar tala um óttalega athafnarleysu, and-athöfn jafnvel—að gleyma. Að „muna“ er þegar öllu er á botninn hvolft andheiti sagnarinnar að „gleyma“ samkvæmt Íslenskri samheitaorðabók. Ég er þó hrædd um að Gunnþórunn hefði ýmislegt við þá ályktun að athuga og styðst ég þar við verkið sem hér er til umfjöllunar.

Eins og margir lesendur Hugrásar vita eflaust, er Gunnþórunn Guðmundsdóttir prófessor í almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands. Hún er meðal annars sérfræðingur í minnis- og trámafræðum, sjálfsævisögum, spænskum bókmenntum og ljósmyndum í æviskrifum, eins og hverjum sem les nýju bókina hennar verður ljóst. Representations of Forgetting in Life Writing and Fiction kom út hjá Palgrave Macmillan og er hluti af bókaröð um minnisfræði (e. memory studies). Hér er á ferðinni önnur bók höfundar, en Borderlines: Autobiography and Fiction in Postmodern Life Writing kom út árið 2003.

Gleymska mótar minni

Viðfangsefni þessa nýja verks er líkt og titillinn gefur til kynna birtingarmyndir gleymsku. Það er hinsvegar útilokað að nálgast gleymsku án þess að fást við minnið og minningar. Gunnþórunn gengur út frá því „að minni litist alltaf af gleymsku“ þótt tengslin milli þessara fyrirbæra séu ekki endilega stöðug eða auðskilgreinanleg. Það er enda nauðsynlegt að gleyma svo hægt sé að rifja upp og erfitt að koma auga á gleymsku nema þegar við rembumst við að muna. Hver minning ber þess merki að einhverju hafi verið gleymt og í rauninni má segja að gleymskan dragi útlínur minninganna, hvort sem það er með góðu eða illu, skerðir eða veitir hugarró.

Gleymskan kortlögð

Í inngangskaflanum „Writing the Forgotten“ gerir Gunnþórunn ólíkum nálgunarleiðum á viðfangsefnið skil af mikilli lipurð. Þar má því finna greinargott yfirlit yfir það hvernig skrifað hefur verið um gleymsku í gegnum tíðina, en það er ekki síst breiddin í höfundarvalinu sem gerir kaflann jafn forvitnilegan og raun ber vitni.

Fremstir í flokki fara höfundar sem lagt hafa til og vinna innan sjálfsævisagna- og minnisfræða, en þann hóp skipar fræðafólk af hinum ýmsustu sviðum, s.s. sagnfræði, bókmenntafræði, sálfræði, taugafræði, mannfræði, fornfræði og heimspeki—meðal þeirra leynist meira að segja prófessor í internetstjórnun- og lagasetningum við internetstofnun Oxfordháskóla.

Við þennan hóp bætast höfundar sjálfsævisagna, rithöfundar og skáld sem hafa velt fyrir sér gleymsku í samhengi við frásagnir, skáldskap, og texta. Hér er komið víða við; til dæmis er fjallað um gleymsku á veraldarvefnum, þöggun, gleymsku sem gerir heildstæðar frásagnir mögulegar, sjálfsævisögur sem segja gleymskunni stríð á hendur, óminnishegra Hávamála og Leþu, fljót gleymskunnar í grískri goðafræði. En grunnurinn fyrir það sem koma skal er að sama skapi lagður, enda efniviður bókarinnar fjölbreytilegur þótt gleymskan sé þráðurinn sem gengur í gegnum hana alla.

Tvískipt verk

Verkið sem fylgir er tvískipt. Fyrri hlutinn fjallar um gleymsku í framsetningu á sjálfi, til dæmis í sjálfsævisögum og á samfélagsmiðlum, en í síðari hlutanum færist áherslan frá einstaklingi að samfélagi og sjónum er beint að minni og gleymsku sem tilheyrir ákveðnum stað, tengist tilteknum tíma og atburðum. Gunnþórunn sækir jafnt í sjálfsævisagnafræði og minnisfræði í greiningu sinni á gleymsku í minnisfrásögnum, og verkið er að sama skapi framlag til þessara fræðasviða. Frásagnirnar sem rýnt er í koma úr ólíkum áttum og ætlunin er að rannsaka aðferðirnar sem er beitt við að „skrifa það sem er gleymt“, en höfundur gengur út frá því að gleymskan sé aldrei langt undan í minnistextum heldur þjóni þvert á móti „veigamiklu hlutverki í þeirri minnisvinnu“ sem þar fer fram (bls. 16).

„en allt annað er þögn“

Þegar danski prinsinn og heimspekineminn Hamlet liggur fyrir dauðanum í samnefndu leikriti Shakespeares, grátbiður hann sinn allra kærasta vin, Horatio, um þreyja þorrann í grimmri veröld og bera því sem á undan hafði gengið vitni; segja frá. Þegar hér er komið við sögu hefur ýmislegt gengið á, ekki síst innra með prinsinum unga, sem hefur sem hefur engst um yfir því hvað sé satt og hvað blekking, og látið einræðurnar frekar en verkin tala.

Húmanismi endurreisnarinnar svífur hér yfir vötnum, sú hugmynd að innra líf og upplifanir einstaklingsins séu þess verðugar að þeim sé miðlað, þær varðveitist, en það er engin tilviljun að sjálfsævisöguleg skrif eins og við þekkjum þau í dag hafi smám saman farið að taka á sig mynd í skrifum samtíðarmanns Shakespears, upphafsmanns esseyjunnar (og sjálfskipaðs sérfræðings í sjálfum sér), Michel de Montaigne.

Í orðum Hamlets felst meðvitund um að frásögnin sé það sem lifir, utan hennar ríkir þögnin ein. Í bók Gunnþórunnar er gengið út frá þessu mikilvægi frásagnar: „frásögn og minni eru bundin órjúfanlegum böndum, þar sem það er einungis í gegnum hana sem við höfum aðgang að minni annarra og, í einhverjum skilningi, okkar eigin“ (bls. 27).

Þögn og þöggun eru að sama skapi mikilvægur þráður í bókinni, ekki síst í 5. kafla, „Excavating a Troubled Past: Spanish Memory Texts“, þar sem fjallað er um texta sem vinna úr þögguninni sem hófst með spænska borgarastríðinu árið 1936 og lauk ekki fyrr en alræðisstjórn Francos leið undir lok með dauða hans árið 1975. Þótt þögn og gleymska fari að einhverju leyti saman þegar yfirvald setur tjáningarfrelsi þegnanna skorður er sambandið þar á milli alls ekki einfalt; sannleikurinn sem opinber og leyfileg orðræða afneitar hlýtur stöðugt að minna á sig, svo þögnin verður ærandi.

Skylduvarðveisla minninga

Gunnþórunn fjallar þó fyrst og fremst um það sem gerðist eftir að þöggunarskeiði alræðisstjórnarinnar lauk og annars konar þöggun tók við með lýðræðisvæðingu Spánar og þeirri kröfu sem fylgdi um að fortíðin væri látin vera, að minnsta kosti á sviði stjórnmálanna, og horft væri með sáttahug til betri og friðsælli framtíðar. Fortíðardraugarnir gera vart við sig í bókmenntum og kvikmyndum, sem sem gera tímabilið gjarnan að viðfangsefni sínu eftir 1975, en Gunnþórunn tekur slík verk til greiningar í kaflanum, þar sem hún fæst við spurningar um úrvinnslu fortíðarinnar í skáldskap sem hún fléttar saman við umfjöllun um samfélagslegt minni og gleymsku.

Meðal þess sem flækir veruleikann þegar erfiðir tímar taka enda eru spurningar um það hverjir eigi að muna og hvernig, hvort öllum beri skylda til að varðveita minningar sínar, sama hversu sársaukafullt það kann að reynast, og hvort þeir sem ekki upplifðu tímabilið geti raunverulega „munað“ það sem kynslóðirnar á undan gengu í gegnum. Sú hugmynd að um leið og tiltekin frásögn eða frásagnir séu færðar til bókar megi segja að aðrar (mögulegar) frásagnir fjari út, gleymist, vekur kvíða með þeim sem vilja varðveita fortíðina á sem nákvæmastan hátt. En svo er líka hætt við því að það sem átti að minna á fortíðina rykfalli, verði hversdagslegt, hvort tveggja geymt og gleymt.

Óljósar útlínur fortíðarinnar

Í 7. kafla gleymskubókar Gunnþórunnar er tekist á þessar spurningar í samhengi við Losing the Dead: A Family Memoir eftir Lisu Appignanesi og Remind Me Who I Am, Again eftir Lindu Grant, hvort tveggja verk sem höfundarnir réðust í að skrifa þegar mæður þeirra voru farnar að glata minninu að verulegu leyti. Í báðum tilfellum er um að ræða sögu fjölskyldna sem þurftu að flytja búferlum vegna gyðingaofsókna 4. og 5. áratugarins; Grant og Appignanesi standa þar af leiðandi báðar frammi fyrir því erfiða verkefni að púsla saman fortíð sem þær erfa frá mæðrum sínum og hafa því takmarkaðan aðgang að, fortíð sem er uppfull af atburðum og upplýsingum sem erfitt er að sannreyna. Umfjöllunin um verkin tvö er ekki síður merkileg vegna þess að elliglöp og sjúkdómar á borð við alzheimer flækja hugmyndir um að hugveran geti litið yfir farinn veg á elliárunum og miðlað—af því öryggi sem fylgir víðfeðmri reynslu af því að vera til—mikilvægri þekkingu til yngri kynslóða.

Sannleikurinn frelsar og/eða fjötrar okkur öll

Það var óneitanlega svolítið hressandi að lesa kaflana „Forwards and Forgettings: Introductions and Preambles in Autobiography“ og „Forgettings and the Writing Moment: Corrections and Family Archives“ í Bandaríkjum Donalds Trump, þar sem forsetinn og þeir sem eru í forsvari fyrir hann útskýra staðreyndavillur í málflutningi sínum með því að tala um „alternative facts“ og benda á að forsetanum hafi liðið eins og það sem hann sagði væri satt, þess vegna hafi hann nú eiginlega verið að segja satt.

Heimsmyndin sem birtist í sjálfsævisögunum sem fjallað er um í köflunum tveimur gæti varla verið ólíkari þeirri sem ræður ríkjum í hvíta húsinu þessa dagana og kalla mætti „geðklofa“ í þeim skilningi að forsetinn bætir upp fyrir hvers konar þekkingarskort með órum. Það er ekki hans vandamál ef heimurinn, að minnsta kosti eins og hann blasir við okkur hinum, getur ekki lagað sig að þeim.

Gunnþórunn greinir aftur á móti hvernig höfundar, sem þykjast ekki boðberar hins endanlega sannleika, gangast við vandkvæðum þess að gera fyllilega grein fyrir sjálfum sér og bæta upp fyrir þær takmarkanir sem gleymska, meðal annars, setur frásögnum þeirra óhjákvæmilega.

Meðvitund um „óáreiðanleika minnis og óljósa, og mögulega óþekkjanlega, virkni hins gleymda í ævisögum okkar“ setur mark sitt á sjálfsævisögur 20. og 21. aldarinnar (bls. 32). Í öðrum kafla er rýnt í það hvernig þessi meðvitund birtist í aðfararorðum og inngöngum að æviskrifum, en í þeim þriðja fjallað um það hvernig höfundar bregðast við gleymsku með „stöðugu flæði athugasemda við textann“, gjarnan í formi neðanmálsgreina og aftanmálsgreina, og „leiðrétta“ jafnvel þegar utanaðkomandi heimildir stangast á við upplifun eða minningu.

Í leit að heimi sem er ekki til

Lögmál hins huglæga hljóta þó að ráða ríkjum þegar við hættum okkur inn á yfirráðasvæði minnis og gleymsku. Eins og Gunnþórunn bendir á, getur „sannleikur minnisins“ reynst áreiðanlegri en það sem hlutlaus athugun leiðir í ljós; minnisskrif hleypa okkur inn í „heim sem hefur glatast, er ekki til“ nema kannski einhvers staðar innra með þeim sem skrifar (bls. 41). Það er í lokakafla bókarinnar, „Coda: Aide de memoir or aide d’oubli: Forgetting with Photographs“, sem Gunnþórunn leiðir lesandann beinlínis inn í þennan heim og rannsakar í leiðinni mæri hans að ytri veruleika skynheimsins. Þessi könnunarleiðangur fer fram í gegnum myndir. Sjónum er fyrst beint að virkni ljósmynda í æviskrifum, því næst að myndhverfingum um minni og gleymsku.

Verk eftir James Ellroy og Sally Mann eru skoðuð sérstaklega í kaflanum, en bæði afhjúpa með sínum hætti hversu villandi ljósmyndin—miðill sem er svo gjarnan tengdur hlutleysi—getur verið. Greiningin á bók Ellroys, My Dark Places: An L.A. Crime Memoir, er sérlega áhrifamikil, en Gunnþórunn gaumgæfir þar ljósmynd sem lögreglumaður tók af Ellroy tíu ára gömlum, rétt eftir að hann tjáir honum að móðir hans sé látin. Svipbrigði drengsins á myndinni segja okkur ekkert, eina vísbendingin um tráma augnabliksins sem myndin fangar „birtist í skortinum á vísbendingum um það“ (bls. 151).

Það var óneitanlega afskaplega vel til fundið að helga síðustu blaðsíður bókarinnar myndunum sem verða til í hugum okkar; metafórunum sem gera höfundum kleift að skrifa um minni og gleymsku. Gunnþórunni tókst að ljúka gleymskubókinni með afar eftirminnilegum hætti.

Representations of Forgetting in Life Writing and Fiction er auðvitað mikilvægt framlag til minnisfræða í íslenskum hugvísindum, raunar er nær lagi að tala um vatnaskil í því samhengi, en sú staðreynd er ekki síður gleðileg að með verkinu gefur að líta íslenskan fræðimann í þann mund sem hún kveður sér hljóðs í hinu alþjóðlega fræðasamfélagi og á erlendum vettvangi. Verkið opnar í senn nýtt fræðasvið og er merkt framlag til þekkingar á sviðinu.

[fblike]