Minnisblöð úr undirdjúpunum

Steinar Bragi
Allt fer
Mál og menning, 2016

Steinar Bragi sendi nýverið frá sér smásagnasafnið Allt fer og var það tilnefnt til íslensku bókmenntaverðlaunanna fyrir skemmstu, en það er í fyrsta sinn sem Steinari Braga hlotnast sá heiður. Þótt Steinar hafi víða birt smásögur – í Tímariti Máls og menningar, Stínu og Skírni svo nokkur dæmi séu nefnd – er þetta jafnframt í fyrsta sinn sem frá honum kemur eiginlegt smásögusafn, en ef hugað væri að forverum nýju bókarinnar mætti engu að síður benda á Útgönguleiðir (2005) og Litli kall strikes again (2006). Bæði verkin eru smá og snotur í sniðum og raunar dæmi um enn meiri smábókmenntir en sjálft smásagnaformið; hér eru á ferðinni mjög misjafnlega frásagnarmiðaðir örprósar eða stuttar textatilraunir, eins konar stundarviðlit í hugleiðingu. Miðin eru gjöfulli þegar Himinninn yfir Þingvöllum (2009) er skoðuð í samhengi smásögunnar. Um er að ræða safn þriggja nóvella og má í mörgum tilvikum sjá undirliggjandi tengingar milli sagnanna sem þar birtast og í Allt fer. Rétt er þó að taka fram að athugasemd þessi hefur takmarkaðan skýringarmátt. „Undirliggjandi“ samkynja þættir – hvort sem átt er við þematíska eða stíllega – má greina milli flestra útgefinna verka Steinars Braga, enda er hér á ferðinni skáld með einkar skýra höfundarrödd. Verk hans einkennast af sterkri borgarvitund sem er þó afbyggð í sífellu og gerð ótraustvekjandi með innlimun súrrealískra einkenna sem eiga það til að snúa rökvísi framvindunnar skyndilega á hvolf, eða bjaga þá veruleikaskynjun sem textinn miðlar með framandi og ókennilegum hætti. Raunar gefur að líta ágæta lýsingu á merkingarvirkni texta í verkum Steinars Braga í einni af nýju smásögunum, kennd hér við „skáletraða punktinn“.

Ímyndum okkur að „ég“–ið sem þarna mælir sé lesandi og það sem verið er að lesa sé texti eftir Steinar Braga:

En að tæpri viku liðinni gerðist það; ég man ekki hvort ég var hálfnuð með bókina eða langt komin eða bara rétt byrjuð, enda myndi ég ekki heldur segja frá því, en einn morguninn var hann þarna, sisvona: skáletraði punkturinn. Hann snerist, víkkaði og breyttist í holu eða smugu í þennan vefnað sem við köllum veruleikann og ég húrraði í gegn. Tilfinningin var eins og að falla úr mikilli hæð og vera á harðahlaupum upp brekku á sama tíma, að geispa og reka upp öskur […] (308–309)

„Er mannhelvítið heilagt? Er maðurinn fábjáni?“

Fáir íslenskir rithöfundar hafa notið viðlíka umtals – eða verið jafn umdeildir – á nýju árþúsundi og Steinar Bragi. Nýverið benti ritstjórn DV á sérstaka stöðu Steinars Braga í menningar– og bókmenntalandslaginu: „Það hefur skapast sérkennileg blanda ótta og virðingar í kringum höfundinn Steinar Braga og verk hans síðan hann gaf út Konur árið 2008, tímamótaverk í íslenskum bókmenntum.“ Ekki eru það nú margir rithöfundarnir sem fólk óttast, né mörg bókmenntaverk sem svo mjög móta ímynd höfundarins að hún bókstaflega renni saman við hryllinginn sem fjallað er um í viðkomandi  skáldverki. En Sigríður Albertsdóttir tekur í svipaðan streng í umfjölllun sinni um Allt fer í Víðsjá nýlega þar sem hún bendir á að Steinar Bragi sýni „lesendum sínum enga miskunn [og] sprengi áður óþekktar víddir sem bæði skelfa og hrella.“ Um kynngimagn textans virðist ríkja samhljómur, sem og að það sem í Fréttablaðinu er kennt við „dökkan tón“ einkenni skrif Steinars Braga.

Fáir íslenskir rithöfundar hafa notið viðlíka umtals – eða verið jafn umdeildir – á nýju árþúsundi og Steinar Bragi.

Þótt ekki sé hægt að vísa í tölfræðileg gögn þessu til staðfestingar er mín tilfinning engu að síður sú að um fáa höfunda sem talist geta í „fremstu röð“ íslenskra fagurbókmennta séu jafn skiptar skoðanir og um Steinar, eða að jafn hyldjúp skoðanagjá milli þeirra sem halda fána hans á lofti og hinna, „úrtölumannanna“ sem ég fæ kannski að kalla svo með kankvísum hætti og öllum nauðsynlegum fyrirvörum. Töluvert fjaðrafok skapaðist til dæmis nýverið þegar Hermann Stefánsson rithöfundur lýsti því yfir á Facebook að hann gæti einfaldlega ekki annað en rofið helgislepjuna í kringum Steinar Braga: „Nú er mér ekki illa við nokkurn mann og stjórnast ekki af neinum annarlegum hvötum en mér þykir tímabært að rjúfa það ef orðin er til slík helgislepja í kringum Steinar að ekki þyki tækt að beita hans eigin meðulum á hann sjálfan.“ Í framhaldinu segir Hermann: „„Hvað á svona vemmilegt bull að þýða? Er maðurinn fábjáni? Og er bókin drasl eftir því? Ég bara spyr.“

Umrædd bók er auðvitað Allt fer og „vemmileg[a] bull[ið]“ sem Hermann vísar til er fyrirsögn á viðtali við Steinar á RÚV þar sem vitnað er til orða hans um að hann þekki þjáninguna og sorgina. Nú kann fólk að hafa ólíkar skoðanir á vinnubrögðum fjölmiðlafólks, nú eða því sem rithöfundum leyfist að láta út úr sér í viðtölum, ég tala ekki um fyrirsögnum, en augljóst er að nokkuð mikið ber á milli Víðsjárumfjöllunar Sigríðar hér að ofan, ritstjórnar DV, umræðu Fréttablaðsins, og nálgunar eða afstöðu Hermanns Stefánssonar.

Poppkúltúr, öræfi og rányrkja

Skrif Steinars hafa hverju sem þessu líður löngum einkennst af meðvitaðri skírskotun til alþjóðlegrar samtímamenningar og poppkúltúrs, sem og þeirra tæknilegu miðlunaraðferða sem í dag veita menningu inn í líf fólks. Hriflu–Jónas, öræfin, sjarmi hinna hnignandi sveita og samanherpt tungutakið, hvurs knappa fátækt vitnar um kvalræði og skort, eru víðsfjarri. Ekki síst er sýn Steinars á eðli og innbyggða hætti, hneigðir og hvatir manneskjunnar myrk og afdráttarlaus. Átökin við þetta risavaxna viðfangsefni birtist meðal annars í feimnislausri sýn ýmissa verka hans á rányrkju karla á líkömum kvenna í kapítalísku nútímasamfélagi, samfélagi þar sem valdamisvægi kynjanna er katastrófískt hneyksli, sami glæpur nú og það hefur alltaf verið.

Áhyggjudúkkur (2002), fyrsta „stóra“ skáldsaga Steinars, var eins konar neðanjarðarbókmenntaverk sem hlaut óvenjulega mikla útbreiðslu og athygli, náði að stinga tánni ofan í gárulaust yfirborð meginstraumsins. Verkið má jafnframt sjá sem veðurhanann sem boðaði komu „Nýhil“–kynslóðarinnar svokölluðu.[1]

Þegar farið var að líða á árið 2008 var byrjað að kvisast ýmislegt um væntanlega skáldsögu Steinars, sú átti víst að vera eitthvað meira en lítið sérstök, algjört rokk og ról. Um var að ræða Konur (2008), heppilega nokk nægilega sterkt verk til að þola „kvis“ af þessu tagi fyrir útgáfu og er sennilega enn það verk sem Steinar Bragi er helst tengdur við. Og það voru ungskáldin í Nýhil sem gáfu bókina út. Hefði Ragnar í Smára endurholdgast á tímum krúttkynslóðarinnar kynni hann að hafa reynst áþekkur Viðari Þorsteinssyni á þessum tíma, en ég minnist þess enn að hafa séð hann keyra um bæinn með bók Steinars í skottinu og prómótera textann af krafti og sannfæringu. Og viti menn, Konur sló í gegn, varð eins konar cause célèbre, og þau fáu eintök sem Nýhil hafði látið prenta seldust upp löngu fyrir jól.

Síðan Konur leit dagsins ljós hafa menningarummælendur verið sem klofnir í herðar niður, bókin þótt ýmist rammfeminísk eða uppfull af andstyggilegu kvenhatri. Um þessa spurningu, hvert viðhorf sjálfs textans sé, er enn rætt eins og þátttakendur og áhorfendur á alþjóðlegri bókmenntaráðstefnu sem haldin var nýverið um norrænu glæpasöguna, Noir in the North, kynntust af eigin raun. Umræður sem í fyrstu snerust um erindi sem flutt var um Kötu (2014), næst nýjasta skáldverk Steinars, urðu brátt að rökræðum um það hvort eða hversu femínísk Konur væri í raun. Ef lokaverkefni eru talin í leitarvél Landsbókasafnsins kemur jafnframt í ljós að innan háskólasamfélagsins, eða meðal þeirra sem eru að ljúka háskólaprófi í hugvísindum, er áhuginn á Steinari með allra mesta móti – í raun er það helst Sjón sem skýtur honum ref fyrir rass þar, en Sjón skýtur að vísu öllum samtímaskáldum ref fyrir rass þegar að þessu kemur.

Ástin á tímum hins dökka tóns, eða hvernig éta á kettlinga

Hér að ofan er vitnað í gagnrýnanda sem segir Steinar Braga sprengja áður óþekktar víddir og skelfa og hrella lesendur eins og enginn sé morgundagurinn.
Svo var það „hinn dökki tónn“ sem um var rætt í Fréttablaðinu og loðir samkvæmt því við skáldverk Steinars Braga í heild sinni. Smásagnasafnið nýja, Allt fer, hefur hins vegar verið markaðssett nokkuð markvisst sem sagnasveigur um ástina. Þá hefur Steinar Bragi sjálfur verið jarðbundnari og einlægari í viðtölum en almennt var hér á árum áður (breyting sem einmitt umbreytti Hermanni Stefánssyni í púkann á kirkjubitanum á Facebook-spjallþræðinum sem nefndur er hér að ofan) og lagt áherslu á sama fyrirbæri: ástina. En samræmast vangaveltur um ástina því að sprengja sér leið inn í áður óþekktar víddir af hryllingi og skelfingu? Kannski ekki í öllum tilvikum eða fyrir alla, en þó þarf hér ekki að vera um að ræða óyfirstíganlega þversögn – enda hefð fyrir samþættingu ástar og dauða í menningunni, því sem á þýsku er kallað Liebestod. Höfundur sem vísar til einnar frægustu opnunarefnisgreinar í íslenskri skáldsögu, þess hvernig Halldór Kiljan Laxness lýsir Þingvallahimninum í upphafi Vefarans mikla frá Kasmír, hins djúpa og kalda bláma sem Kiljan nefnir, í samhengi við djúpan og kaldan bláma kvenmannslíks í höndunum á náriðili (titilnóvellan í Himninum yfir Þingvöllum) er jafnframt skýrlega lítt smeykur við þversagnir eða transgressíf textatengsl.

Í því atriði er eins og gátt opnist og sú einstaka blanda af líkamlegri grótesku, siðþroti og bölsýni, sem Steinari tekst að framkalla þegar best lætur, tekur yfir textann.

Í smásögunni „Kaiser Report“ í nýju bókinni segir frá endurfundum tveggja gamalla vina sem þó hafa ekki sést í hartnær tvo áratugi. Báðir eru um fertugt og ekkert sérstaklega vel komið fyrir þeim í lífinu. Sögumaður er nýskilinn, nýatvinnulaus blaðamaður sem leigir kytru úti á nesi. Dóri, gamli félaginn, er kynntur til sögunnar með afar skemmtilegum hætti (en óþarfi er að spilla endurfundunum með því að lýsa þeim nánar hér, þeir eru það næstsniðugasta í sögunni), og hann getur auðveldlega talist í mun verri málum. Hlaupadrengur fyrir einhverja kóna í næturlífinu, fyrrum (kannski núverandi) dópisti og alki en góð sál, sem er ástæðan fyrir því að sögumaður tengir hlýlegar minningar við hann, og það er aftur ástæðan fyrir því að hann samþykkir að fara með Dóra á Rauða ljónið og fá sér einn kaldann með honum. Það teygist úr nóttinni, og drykkja heldur áfram. Sagan sem slík nær engu sem líkist flugi fyrr en í bláendann þegar Dóri afhjúpar gælukyrkislöngusafnið sitt og tekur því næst til við að fóðra gæludýrin sín með kettlingum. Í því atriði er eins og gátt opnist og sú einstaka blanda af líkamlegri grótesku, siðþroti og bölsýni, sem Steinari tekst að framkalla þegar best lætur, tekur yfir textann.

Svona borða slöngur kettlinga í sögu Steinars Braga:

Kettlingurinn sem var næstur slöngunni settist á rassinn, eins og hann vissi hvað væri að fara að gerast en ætlaði ekki að reyna að komast undan. Slangan skaut fram höfðinu og í næstu andrá hafði hún vafið sig utan um kettlinginn; hún glennti upp kjaftinn og gleypti höfuð hans, mjakaði því lengra og lengra inn í sig þar til það sást ekki lengur, og vafði sig á sama tíma fastar utan um búkinn.

[…] Þegar bein kettlinganna höfðu mölvast leystu slöngurnar sig í sundur en voru þá langt komnar með að mjaka þeim ofan í sig. Kjaftur annarrar var enn glenntur upp á gátt og ég horfði á eftir litlum fæti og litlum gráum þófum hverfa í myrkrið.

Að lokum voru einu ummerkin um kettina svolítið þykkildi aftan við höfuð slagnanna og þær sneru sér að hinum sem voru eftir. Einn af þeim var sá með útstæðu augun, hann sat á rassinum með framfæturna beina mót jörðu en líkaminn titraði af skelfingu, kjálkinn lafði og bringan reis og hneig eins og kisi ætti bágt með að anda. Hann hafði ekki augun af slöngunni en þegar hún skaut fram kjaftinum gerði hann ekkert til að verja sig – það var verst af öllu, hann sat bara þarna  og leyfði slöngunni að grípa sig í kjaftinn, svo umkomulaus og lítill að mér fannst eins og það slokknaði á einhverju djúpt innra með mér. (68–69)

Að svo búnu lýkur sögunni. Lýsingin á kettlingaátinu, einkum í óstyttu útgáfunni (þessi hér er bara stikla), er mikilfengleg í nákvæmri skrásetningu sinni á frumstæðustu og jafnframt ógnvænlegustu drápsaðferð sem til er – að vera étinn er frumótti allra vitsmunalegra lífforma – og sterkasti þátturinn í sögunni.

Þegar farið er með sögumanninn inn í yfirgefna steypuhöll að næturlagi og honum sýnt áðurnefnt sjónarspil hrekkur sagan milli greina, líkt og þegar plötunál hrekkur milli laga á grammófónspilara, annars vegar er skyndilega farið að beita táknkerfi hryllingssögunnar og svo hins vegar pólitískrar allegóríu. Jafnframt svífa endalok fjölmargra James Bond-mynda yfir vötnum, þegar Blofeld (eða hliðstæða) sýnir varnarlausum Bond krókódílalaugina (eða hliðstæðu) undir gólfinu í hreiðri sínu (dýr voru algengari drápstæki framan af í Bond–seríunni en síðar reyndist).

Það sem mestu máli skiptir þó er pólitíski boðskapurinn sem verið er að koma á framfæri, og titill sögunnar er vísbending um. Nokkru fyrr ber eftirfarandi tilvitnun úr sjónvarpsþættinum Kaiser Report fyrir augu lesenda, en í þessum róttæka pólitíska sjónvarpsþætti er fjallað um efnahagslega misskiptingu Bandaríkjanna:

What has happened over the past 30 years is the capture of the world’s common treasury by a handful of people […] Between 1947 and 1979 productivity in the US rose by 119% while the income of the bottom fifth of the population rose 122% but from 1979 to 2009, productivity rose by 80%, while the income of the bottom fifth fell by 4%. In roughly the same period, the income of the top 1% rose by 270% (56)

Kapítalískar kyrkislöngur af ómælanlegri stærð eins og Goldman Sachs hafa vafið sig um plánetuna, þær herða takið og millistéttin á sífellt erfiðara með að ná andanum. Krónurnar eru kreistar án miskunnar út úr hagkerfi heimsins, sama á við um lífsgæðin, hin vestræna millistétt er þegar byrjuð að kafna, þriðji heimurinn hefur eiginlega aldrei náð andanum, og svo verður öllu tortímt í hagvaxtarorgíu keimlíkri kettlingaátveislunni hér að ofan þegar hlýnun jarðar þurrkar út tegundina.

Hvað kemur ástin þessu við, spurði Tina Turner einu sinni og sama spurning vaknar hjá lesanda smásagnasafnsins. Svarið er misjafnt sagna á milli. Þær sögur sem að mínu mati virka best eru þær sem vandamálavæða ástina í stað þess að setja hana fram sem sjálfsagt andsvar og endurlausn andspænis öllum andstyggilegheitum hins mannlega upplags.

Þær sögur sem að mínu mati virka best eru þær sem vandamálavæða ástina í stað þess að setja hana fram sem sjálfsagt andsvar og endurlausn andspænis öllum andstyggilegheitum hins mannlega upplags.

Ytri frásögn „Páfastólsins“ vindur til að mynda fram á heilsugæslustöð meðan sögumaður er að reyna að koma sæði úr sér í glas svo hann geti afhent lífsýni. Húmorinn er augljós og gengur í gegnum söguna en undirniðri slær samt svart hjarta söguhöfundarins, rótin að þessari ónanísku katastrófu er krabbamein, ástarsambandið í sögunni er orðið tjásulegt og úr sér gengið, og meðan hugur sögumanns stekkur á milli erótískra kennileita í von um að finna eitthvað sem kemur sjálfsfróuninni í gang fara alls konar vangaveltur um framhjáhald og fantasíur að gera vart við sig. Eitt sinni hafði parið rætt um hvern þau hugsuðu þegar þau rúnkuðu sér og þetta er kjarninn, niðurstaðan: „Við værum ekki grimmasta skepna í sögu jarðarinnar ef við hugsuðum um þá sem við elskum meðan við ríðum þeim.“ (84)

Himinninn yfir Þingvöllum

Eitt það merkasta við Allt fer er að hún hefur að geyma þá allra bestu hryllingssögu sem ég veit til að skrifuð hafi verið á íslensku. „Kólfurinn“ leikur við minni úr goðsögum og ævintýrum en yfir öllu svífur ógnandi og óútskýranlegur andi síðari kvikmynda Davids Lynch, verka á borð við Lost Highway og Mulholland Drive. Við það bætist líkamshryllingur hins unga Davids Cronenberg, það hversu mikill viðbjóður býr í holdinu, einkum ef það fer að haga sér öðruvísi en við erum vön, ný op fara að myndast eða þau gömlu lokast, o.s.frv.

Allt fer hefur að geyma þá allra bestu hryllingssögu sem ég veit til að skrifuð hafi verið á íslensku.

Og svo er lovecraftískri undiröldu blandað saman við anda barnamorðabóka á borð við It eftir Stephen King. Að lokum má greina ummerki heimsslitasagna. Verður þetta, vanmáttug sem lýsingin er, að standa fyrir frekari umfjöllun. Að „Kólfinum“ er best að lesandi komi kaldur, leyfi sögunni sjálfri að afhjúpa hversu óhugnanlegan sjönrutexta hægt er að skrifa – öllum, eða að minnsta kosti mér, að óvörum – á íslensku.

Stundum bregst Steinari hins vegar bogalistin og þá gjarnan þar sem lesandi myndi síst búast við. Fyrsta blaðsíða sögunnar „Himinninn yfir Þingvöllum“ er þar dæmi. Steinar Bragi beitir hér aðdrætti og að sumu leyti kvikmyndalegri frásagnaraðferð, það er að segja, sjónarhornið í upphafi er ekki mannlegt heldur tilheyrir það til dæmis fuglinum (á ensku er lýsingin „birds eye view“ til og myndi ná vel utanum þetta), ellegar það er tæknilegt og grundvallast á flugfarartæki af einhverju tagi, líkt og sjónarhornið í upphafsatriðunum í Sigur viljans eftir Leni Riefenstahl og The Shining eftir Stanley Kubrick (svo tvö mjög ólík dæmi séu nefnd):

Við stingum okkur niður úr himninum, bláum og heiðum vorhimninum yfir Þingvöllum, svífum gegnum úðan yfir fossinum og takmörkum okkur um stund við útsýnið ofan af einum klettanna við gjána. Tvær manneskjur, strákur og stelpa, eru að koma sér fyrir á grasbala nálægt fossinum. Strákurinn, sem er ljóshærður og með sviplítið en góðlegt andlit, breiðir úr teppi yfir grasið en tekur svo við tágakörfu úr höndunum á stelpunni. […] Til að nálgast þetta fólk enn frekar – ég veit ekki af hverju en ég finn mig knúinn – skulum við halda áfram að takmarka okkur, stingum okkur snöggt fram af klettinum, lendum á trjágrein á einni af litlu hríslunum á árbakkanum, finnum lyktina af vaknandi kjarrinu, grasinu, stöku blómi. Eftir að hafa dúað þarna á greininni í hverfandi lítinn tíma stingum við okkur inn í hið takmarkaðasta af öllu á þessum annars smáa bletti heimsins: höfuðið á stelpunni og stráknum, til skiptis og eftir þörfum. (229)

Þar sem þráðurinn er tekinn upp er verið að taka stefnuna niður á við, að jörðinni, og tvennt er einkum áberandi hér. Textinn vekur athygli á sér, sjónarhornið er „mikilfenglegt“ og ekki á færi mannlegrar vitundar að skynja upp á eigin spýtur. Sú tilfinning ágerist þegar lent er á trjágrein. Markmiðið með fluginu („Við stingum okkur niður úr himninum“) er óljóst og notkunin á fleirtölu persónufornafninu er uppáþrengjandi; kannski vil ég ekkert endilega sameinast söguhöfundi í „við“, hann ræður jú alltaf ferðinni en það er óþarfi að vera svona „grobbinn“. Verið er að sækjast eftir framandgervingaráhrifum, það er ljóst, því sjálfsvitundin í textanum verður jafnvel meira uppáþrengjandi í niðurlagi sögunnar þar sem vandræðagangi er bætt við flugaðfarirnar, en í staðinn fyrir að setja punktinn yfir póstmóderníska i–ið eru aðfarir höfundar bernskar, klunnalegar, skortir þann elegant anda sem virðist eiga að svífa yfir vötnum: „stingum við okkur inn í hið takmarkaðasta af öllu á þessum annars smáa bletti heimsins: höfuðið á stelpunni og stráknum, til skiptis og eftir þörfum“. Þessu svipar síður til sólríkrar snilldar Calvino eða Nabokov, en báðir hafa beitt frásagnaraðferðum sem segja má að vísað sé til hér, og frekar kafla úr kennslubók á grunnskólastigi í ritlist þar sem verið er að útskýra sjónarhorn fyrir einhverjum sem hefur aldrei heyrt á hugtakið minnst, eða lesið bók. Kannski á þetta að vera fyndið. Eftir þetta tekur sjónarhorn sögumanns á sig hefðbundna mynd, alveg fram að endalokunum þegar, í þágu symmetríu, „kino-eye“ tekur við á nýjan leik og nú er farið til baka, sjónarhornið dregst upp og frá Þingvöllum og aftur þangað sem haldið var af stað í byrjun (væntanlega): „Því skulum við ekki hafa um þetta fleiri orð, drögum okkur í hlé og rakleitt upp í himinninn aftur“ (245). Á milli þessara tveggja „hreyfiskota“ vindur fram heldur klisjulegu uppgjöri pars – hann er afskaplega ástfanginn, hún ætlar að hætta með honum, segja honum upp, sem hún gerir, og það er sjokk, sögu lýkur.

En – en. Það er alltaf en. En það eru tveir stuttir kaflar í sögunni sem eru alveg gordjöss, eins og Páll Óskar myndi segja. Annars vegar úttekt stúlkunnar á rómantísku stefnunni í bókmenntum:

Rómantíkin til dæmis var stefna karlmanna; einu konurnar í rómantíkinni voru táknmyndir upphafnar og ójarðneskar – ekkert jafn eterískt og absúrd hefur verið skrifað af konu. Austen, Emily Dickinson eða Sylvia Plath eða Doris Lessing eru köldustu og öguðustu stílistar sem finnast, enginn karlmaður getur nálgast þennan yfirvegaða, kaldhamraða stíl konunnar, sífrandi ræfill eins og Schopenhauer eða Michel Houellebecq – eins og spriklandi strákgelgja í samanburði; karlar geta ekki hrist af sér tilfinningar (241)

Hinn er á lokasíðunni. Áður hafði strákurinn fært stúlkunni gjöf í formi ljósmyndar sem stúlkan reif og henti burtu. Saga rifnu myndarinnar er sögð löngu eftir að þau eru farin frá Þingvöllum, eða allt þar til ljósmyndappírinn loksins leysist upp. Næsta málsgrein felur í sér annað stökk, en þematískri tengingu er haldið við málsgreinina á undan. Nú er sjónum beint að fyrrum kærustuparinu sem hætti að vera kærustupar á Þingvöllum: „Og þannig fór um líf þeirra allt – þau lifðu, dóu og ummerki um veru þeirra á jörðinni hurfu.“ (245) Gullnu orðin hér eru „Og þannig“ – líkt og ljósmyndin endurspeglar veruleikann í krafti tæknilegs eftirlíkingarmáttar þá endurspeglar líf þeirra allt í einu örlög ljósmyndarinnar.

Samkynja tónn ríkir í niðurlagi annarrar smásögu í bókinni, „Að spila Nintendo Wii á réttargeðdeildinni að Sogni“ – hugsanlega besti smásögutitill ársins – en þar segir frá lífshlaupi Emils frá því að við kynnumst honum fyrst þegar hann er nýfráskilinn dagdrykkjumaður, á vondum stað í lífinu þó segja mætti að hann væri enn á besta aldri, og alveg fram að banastundinni. Afar hratt er farið yfir sögu, og hraðar eftir því sem á líður og er það viljandi að sjálfsögðu, markmiðið er að fanga breidd ævi og lífshlaups þannig að lokaorðin hafi ekki aðeins yfir sér yfirbragð grafskriftar heldur hinnar guðlegu skýrandi og djúpvitru raddar. Emil háaldraður átti „ekkert eftir nema að kveðja. Hann dó úr lungnabólgu. Líf hans var hamingjusamt, án þess að vera beinlínis eftirsóknarvert, og í ósigrunum eygði hann tækifæri en í sigrunum tapaði hann. Þannig er hin jarðneska ást.“ (103)

Ritlist

Enginn sem lesið hefur Konur eða Kötu þarf að efast um að Steinar Bragi hafi fulla stjórn á miðlun frásagnar í gegnum kvenkyns vitundarmiðju eða sögumann, nokkuð sem auðvitað er ekki sjálfsagt, það að setja sig í spor annars kyns er ávallt áskorun fyrir rithöfunda.

Einn af göllum bókarinnar sem heildar er hversu keimlíkir sögumennirnir eiga til að hljóma – og þá hljóma þeir nákvæmlega eins og „Steinar Bragi“ eða persónur í skáldverki eftir Steinar

Steinar Bragi hefur hins vegar ekki oft nýtt sér fyrstu persónu frásagnaraðferðina (svo ég muni) en það gerir hann nokkuð oft í sögunum í Allt fer, og einn af göllum bókarinnar sem heildar er hversu keimlíkir sögumennirnir eiga til að hljóma – og þá hljóma þeir nákvæmlega eins og „Steinar Bragi“ eða persónur í skáldverki eftir Steinar, og skiptir þar engu hvort um er að ræða sögumann sem er ung Reykjavíkurstúlka, alþjóðlegur vopnasali eða karlmaður um fertugt sem hefur séð sinn fífil fegurri (og Steinar hefur sagt í viðtali að þar hafi hann sótt í eigin reynsluheim eftir erfið sambandsslit). Stundum er mónótónninn rofinn, eins og í „Kólfinum“ eða „Úrræði ríkisstjórnarinnar á fasteignamarkaði“ þar sem par í húsnæðiskröggum flytur inn í snotra raðhúsabyggð inni í endaþarminum á Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni, fyrrum forsætisráðherra.

Þegar sögumaður í annarri sögu segir hins vegar að „lágt ískur [hafi] borist innanúr konunni“ sem svo „braust út um munninn“ meðan hann er sjálfur „daðrandi [við] að skoða dauðann“ (314) má einmitt greina hin sterku höfundareinkenni Steinars sem rædd voru í upphafi, sérteikn persónunnar sem um ræðir birtast hins vegar aldrei. Í annarri sögu gefur að líta eftirfarandi hugleiðingu sögumanns:

Yfir borginni er gul þoka, hin háhýsin skaga upp úr henni eins og tittlingar með gluggum og sóti. Þetta gula í loftinu fellur út sem aska. Fyrst þegar ég kom til Shanghai og lagðist til svefns var koddinn svartur þegar ég vaknaði, eftir það reyndi ég að fara aldrei úr húsi í borginni. Enda ekkert nema viðbjóður, óþefur, bögg og ein andskotans Bruce Lee–stytta á götunum hérna. Ég var í svörtum jakkafötum þegar ég skoðaði styttuna og skildi ekki af hverju menn voru að kinka svona ábúðarfullir kolli til mín – þeir héldu að ég væri í pílagrímsreisu að votta meistaranum virðingu mína, hann klæddist alltaf svörtu. (324)

Þessar hugleiðingar myndu passa vel við ráðvilltu hálfstálpuðu karla/strákssögupersónurnar í Himinninn yfir Þingvöllum, svo dæmi sé nefnt, kæruleysið og þekkingarskorturinn sem felst í „þetta gula í loftinu“, það að vera í fýlu árum saman yfir menguninni í stórborginni, og að vera svona afskaplega upptekinn af Bruce Lee, allt ætti þetta vel heima þar, eða sem lýsing á sjálfhverfri, greindarskertri en víðförulli þúsaldagnít (e. millennial) líkt og ber fyrir augu í bandarísku gamanþáttunum Search Party. En þetta er ekki sannfærandi mynd af hugarheimi alþjóðlegs vopnasala. Það hversu margir sögumenn virðast grípa til súrrealískra myndlíkinga til að skýra mál sitt eða tjá sig – mjög fágætur eiginleiki í raun og veru en þekkt höfundareinkenni Steinars – er jafnframt grunsamlegt.  Þá eru þrjár, fjórar sögur í bókinni sem algjör óþarfi var að veiða upp úr skúffunni.

En að þessu sögðu eru aðrar sögur í Allt fer svo vel heppnaðar að líkja mætti við bjarkarilm í Þingvallahrauni eða purpuralog á Esjuhimni. Ólíkt kyrkislöngum eru menn reiðubúnir til að tortíma sjálfum sér í viðleitni sinni til að fullnægja grimmdarhvötinni; hefnd, blóðþorsti, hagsmunir, hugsjónir, allt getur þetta verið skýringaramminn fyrir grimmdarverk en þegar kemur að framkvæmdinni, þegar á hólminn er komið, blasir við að það er unaður gerandans, fullnæging og friðþæging ónotakennda, sviðsetning óraplágunnar, sem mynda eina raunverulega sálfræðilega skýringarammann fyrir mannlegar ákvarðanir sem ættu að vera óhugsandi. Það er ekki síst þegar Steinar Bragi snýr aftur á þessar kunnuglegu lendur sem sögurnar ná flugi, nú eða þegar húmorinn fær að ríkja.

[line]
[1]Sjá hér grein Benedikts Hjartarsonar, „Af þrálátum dauða og upprisum framúrstefnunnar“, Sónn, 8. hefti, 2010, bls. 177–207.

[fblike]