Kvenskörungar fyrr og nú

Í fljótu bragði kann að virðast sem fáir snertifletir séu á milli lífshlaups Bjargar Einarsdóttur (1716-1784) og Heiðu Guðnýjar Ásgeirsdóttur (f.  1978) og það séu því undarlegar tiktúrur að spyrða þessar bækur saman í umfjöllun. Það er þó er eitthvað sem beinlínis kallar á samanburð á aðalpersónum þeirra þótt aldir skilji á milli lífshlaups þeirra tveggja.

Steinunn Sigurðardóttir
Heiða – fjalldalabóndinn
Bjartur, 2016

Hermann Stefánsson
Bjargræði – skáldsaga
Sæmundur, 2016

Báðar búa þær Björg og Heiða yfir sterkum persónuleikum, báðar eru skáldmæltar og kasta fram vísum við ýmis tækifæri – ekki veit ég hvort Heiða er ákvæðaskáld en gæti sem best trúað því –, báðar kunna skil á sauðfjárbúskap og þótt Heiða sé stórtækari á því sviði (með 500 kindur) en Látra-Björg var nokkru sinni, kemur á móti að sú síðarnefnda lagði einnig stund á sjóróðra og þótti afbragð annarra sjómanna. Þá er Heiða góður smiður og finnst bæði gaman og róandi að smíða (42). Heiða segir frá því að hún hafi ekki heyrt orðið „karlmannsverk“ fyrr en hún fór að Bændaskólanum á Hvanneyri og hafi þá hlegið; haldið að verið væri að segja brandara og orðið „strophissa“ þegar hún uppgötvaði og svo væri ekki. Best gæti ég trúað að Látra-Björg hefði hlegið með henni. Og sameiginlegt eiga þær líka að geta „ekki heiðrað hót / hofmóðuga gikki“, eins og Látra-Björg orti til Stefáns amtmanns Þórarinssonar á Möðruvöllum (238) og Heiða hefði sem best getað ljóðað þeim vísuorðum á „Suðurorkumanninn“.

Það er er eitthvað sem beinlínis kallar á samanburð á aðalpersónum bókanna þótt aldir skilji á milli lífshlaups þeirra tveggja.

Heiða – fjalldalabóndinn eftir Steinunni Sigurðardóttur og Bjargræði eftir Hermann Stefánsson eiga það líka sameiginlegt að í þeim tala aðalpersónurnar beint við lesandann og skrásetjararnir halda sig til hlés. Látra-Björg beinir orðum sínum til reyndar til Tómasar, sem er hin aðalpersóna skáldsögunnar, frásögnin er því í annarri persónu, en auðvitað er orðum líka beint til lesandans (með persónufornafninu „þú“), ekki síst þegar Björg lýsir umbúðalaust áliti sínu á samtímanum. Og reyndar er það þannig að þótt höfundar bókanna beggja haldi sig til hlés með því að gefa aðalpersónunum orðið eru höfundareinkenni auðþekkjanleg á báðum bókunum.

Við lestur bókar Steinunnar verður manni hugsað til Ævisögu Árna prófasts Þórarinssonar þar sem skrásetjarinn beitir öllum mögulegum brögðum til að fela sig en handbragð Þórbergs er þó auðsæilegt öllum aðdáendum hans. Eins ber Heiða – fjalldalabóndinn glögglega merki höfundar síns; bygging bókarinnar er markviss, stíllinn tær og fallegur og húmorinn lúrir víða undir. Frásögnin fylgir árstíðunum og skiptist í fjóra hluta sem bera titlana: Sumar, Haust, Vetur og Vor. Þráðurinn spinnst um vinnu bóndans sem breytist eftir hrynjanda árstíðanna og er skilyrt af veðri og vindum. Lesanda verður óhjákvæmilega hugsað til skáldskapar Steinunnar þar sem árstíðir koma mikið við sögu, í bókum hennar (bæði sögum og ljóðum) má finna ‚árstíðasöngl‘ af ýmsu tagi. Líkt og gildir um ævisögu séra Árna er erfitt að skilgreina hvaða bókmenntagervi Heiða – fjalldalabóndinn tilheyrir; hér er ekki um neina ‚venjulega ævisögu‘ að ræða.

Og reyndar er það þannig að þótt höfundar bókanna beggja haldi sig til hlés með því að gefa aðalpersónunum orðið eru höfundareinkenni auðþekkjanleg á báðum bókunum.

Kannski mætti tala um að brugðið sé upp myndum úr lífi Heiðu; myndum úr æsku, myndum af samskiptum við annað fólk, við sveitunga, við samstarfsfólk, við foreldra og systur (sem allar eru af ætt skörunga eða – eins og Heiða orðar það: „Stóru systur mínar voru algörir víkingar“ (239)). Hér eru myndir frá Bændaskólanum, af mannamótum og af þrotlausum bústörfunum. Þá eru ógleymanlegar svipmyndir af Heiðu á hagyrðingamótum og málfundum. Saman raðast þessar myndir upp í eina stórkostlega mynd af nútíma kvenskörungi, færð í óborganlega skemmtilegan búning af skrásetjara verksins – eða skyldi maður segja: myndasmiðnum.

Fá íslensk samtímaljóðskáld hafa lýst landinu á áhrifameiri hátt en Steinunn Sigurðardóttir og ástina á náttúrunni eiga þær sameiginlega, hún og Heiða. Bókin hefst á lýsingu á átthögum Heiðu, á bæjarstæðinu og bænum. Ljótarstöðum, „þar sem birtan er“. Henni lýkur síðan á hugleiðingu Heiðu um landið:

Mín skoðun er sú að ég hafi engan rétt til að selja land eða vatn undan Ljótarstöðum og skaða þar með jörðina sem ég hef til umráða yfir eina starfævi um alla framtíð. Ég hefði ekki viljað að mamma og pabbi eða amma og afi hefðu selt undan jörðinni, og keypt varalit og nýjan Farmal. Við mannfólkið erum dauðleg, landið lifir áfram, það kemur nýtt fólk, nýjar kindur, nýir fuglar og svo framvegis, en landið með ám og vötnum, gróðri og auðnum verður áfram, tekur einhverjum breytingum, í aldanna rás, en er áfram. (319)

Þetta er það brýna erindi sem þær eiga við lesendur, Steinunn og Heiða, baráttan fyrir verndun landsins og gegn hugmyndum um virkjun í túngarði Ljótarstaða. Það er „barátta sem hefur tekið ómanneskjulega mikið á“ og „er ekki óskastaða fyrir einyrkja með 500 fjár“, eins og segir í upphafskafla bókarinnar. Steinunn hefur lýst því yfir að hér sé kominn hvatinn að bókarskrifunum; að henni hafi verið bent á þessa „Sigríði frá Brattholti“ vorra tíma og verið staðráðin í að segja sögu hennar fljótlega eftir að þær hófu sitt fyrsta samtal. Þessu brýna erindi er haldið vakandi í gegnum alla frásögnina en aðall bókarinnar er þó ekki síst persónulýsing Heiðu sem lifnar á síðum bókarinnar svo um munar. Sama gildir um lýsingu Hermanns á Látra-Björgu; það er persóna sem auðvelt er heillast af þrátt fyrir karldranalegt viðmót og umbúðalausan reiðilesturinn sem hún heldur yfir nútímanum.

Það sama má segja um Björgu og Bjargræði; þar fara þyngsli og sorg saman við leiftrandi kímni þess sem pennanum stjórnar.

Ég hef heyrt bæði karlkyns og kvenkyns lesendur lýsa því yfir að þeir hafi orðið ástfangnir af Heiðu við lesturinn; þessi sterka, klára, fjöruga og fallega kona er heillandi á svo margan máta. Ekki er annað hægt en dást að dugnaðnum, húmornum og vísunum sem hún varpar fram við ýmis tækifæri. En hér er síður en svo um glansmynd að ræða, við fáum einnig innsýn inn í það sem sumir myndu kalla skapgerðarbresti – að minnsta kosti mikið skap – og sjálfsefa og þunglyndi sem sækir að inn á milli. Og já, það sama má segja um Björgu og Bjargræði; þar fara þyngsli og sorg saman við leiftrandi kímni þess sem pennanum stjórnar.

Gott dæmi um auga höfundar Heiðu – fjalldalabónda fyrir hinu skoplega er lýsing hennar á stuttum ferli Heiðu sem fyrirsætu, í kaflanum „Ljóti andarunginn“. Þar er meðal annars að finna þessa dásamlegu málsgrein: „Ég var hjá Kollu og tók námskeið í módelskólanum hjá henni eftir áramót næsta vetur, líka sjálfstyrkingarnámskeið. Ég var líka í loðnu í Keflavík. Í nokkra daga var ég á ruslabílnum á Suðurnesjum í afleysingum“ (32). Heiða fann það fljótt út að fyrirsætustarfið átti illa við hana því hún hafði strax „óbeit á hlutgervingu“ og fannst mjög kjánaleg tilhugsun að vinna fyrir [sér] með því að vera sæt. Og ekki gaman að éta kál og láta sér verða kalt uppi á jökli“ (32).

Þá eru samskipti Heiðu við Suðurorkumanninn oft á tíðum kostuleg þó bæði alvara og ótti liggi undir. Kímileg er lýsingin á reiðikasti sem Heiða tekur þegar „herra Suðurorka“ lætur sjá sig á réttarballi í sveitinni og dirfist að láta hvetja til söngs á óði til Skaftártungu sem föðurbróðir Heiðu orti; ljóði sem hann hafði snúið upp á stórvirkjanir í blaðagrein:

… maður sem á ekkert með að syngja þetta lag yfirleitt. Ég tek ekki undir. Og reiðin stígur í mér – eins og í teiknimynd. Ég þegi þangað til ég get ekki hamið mig lengur, og segi: „Ég drep þetta helvíti!“

Svo labba ég af stað hægum og þungum skrefum.“ (186)

Systir Heiðu og vinafólk fá þó afstýrt því að hún drepi herra Suðurorku og þetta er stök uppákoma í lífi Heiðu sem er ekki ofbeldismanneskja og „ekki vandræðamanneskja á fylliríum“ (187). „Það er gleði í mínum flöskum“, bætir Heiða við og einu slagsmálin sem hún tekur þátt í eru gamnislagir við vinkonu sína, Drífu: „Við spönuðum hvor aðra upp og hlógum og hlógum og vorum í gamnislag með miklum yfirgangi í pínulitla gamla timburbænum“ (31).

Og hér má tengja aftur við Bjargræði þar sem Látra-Björg lýsir sambandi sínu við ástmann sinn:

Við minn flandríski foli höfðum fyrir sið að kljást og glíma, stundum kútveltumst við hlægjandi í hinum ærlegustu og áköfustu slagsmálum, þessum sem eru horfin af yfirborði jarðar samtíma þíns, þeim hluta sem mannverur byggja, slagsmálum sem fá ekki að njóta skinsins af sínu sanna alvöruleysi ef þau skjóta upp kollingum þar sem forneskjan tórir. Gannislagur er fögur og ærleg iðja. (84)

Látra-Björg hefur líklega ekki komið við í Skaftárhreppi á ofanverðri tuttugustu öld og því misst af því að sjá Heiðu og Drífu í gamnislag. En sögukonan Látra-Björg í skáldsögu Hermanns Stefánssonar fer víða um landið og er hvorki hindruð af tíma né rúmi, hvað þá sínum líkamlega dauða árið 1784. Björg getur borið vitni um atburði tæpra þriggja alda (minnir þar á sköpunarverk Virginiu Woolf, Orlandó) og vitnað í heimildir um sjálfa sig eftir hina ólíkustu höfunda og andmælt vitleysu þeirra, ef svo ber undir.

Sögukonan Látra-Björg í skáldsögu Hermanns Stefánssonar fer víða um landið og er hvorki hindruð af tíma né rúmi, hvað þá sínum líkamlega dauða árið 1784.

Líkt og gildir um höfund Heiðu – fjalldalabónda má þekkja handbragð Hermanns Stefánssonar á orðræðu Látra-Bjargar þótt hann nýti sér hugvitsamlega átjándu aldar málfar og þann kveðskap sem varðveittur er eftir skáldkonuna í bland við nútímamál. Þá styðst hann við þær sömu heimildir og Björg minnist á (og gerir grein fyrir í eftirmála). Það er mikil skemmtun að lesa texta Hermanns; að sitja undir hinum mergjuðu ræðum Látra-Bjargar sem eru fleygðaðar hennar eigin vísum, sem og vísum eftir höfundinn sem hann auðkennir með því að afmarka þær ekki frá meginmálinu, líkt og vísur Bjargar.

Í Bjargræði fer fram tveimur sögum samtímis: Sögu af ævi Bjargar á harðneskjulegum tímum og sögu af lífi höfuðborgarbúans Tómasar sem glímir við hjónabandserfiðleika og alvarleg veikindi dóttur sinnar. Það er í leit að hjálp sem Tómas hefur kallað Látra-Björgu til sín í þeirri von að hún geti – með krafti skáldskaparins – bjargað dóttur hans og honum sjálfum úr þeim ógöngum sem líf hans er komið í. Líkt og samtímamenn Látra-Bjargar trúðu á hana sem kraftaskáld – jafnvel því að hún gæti fært fjöll og eyjar úr stað með mergjaðri vísu – bærist sú von með Tómasi að skáldskapur hennar geti verið það bjargræði sem hann leitar.

En Björg á einnig erindi við Tómas og svarar því ákalli hans um hjálp þótt það reyni á þolrif hennar að flakka meðal nútímamanna, Íslendinga sem keppast „sín á milli í volæðisbarlómi“ (7). Reykjavík er henni heldur ekki að skapi, hún á ekki erfitt með að lýsa fyrirlitningu sinni á „þessu borgartildri, þessum ævintýralega heiftarsvíma, þessu makráða letidýri, þessum aumingja, þessu gegnumspillta, sjálfsblinda, skynvillukennda, ámálga hrúgaldi sem hreykir sér af löstum sínum og fyrirlítur allt sem er satt og gott, þessu meinægna, sýndarklædda, yfirborðslega þunnildi, þessari værðarvoð“.

Einn fyndnasti kafli bókarinnar lýsir því þegar Látra-Björg slæst í för með Rósu, vinkonu Tómasar, sem hefur sumarvinnu af því að leiðsegja túristum um landið (24. kafli) og Björg sameinast náttúrunni í sprelli og háði:

[…] hún gefur túristunum ís með alúð og dýfu, ég hef stytt mér leið og gýs ég upp úr jörðinni í Haukadal, endasendist beint upp í loft lengst neðan úr djúpunum eins og jarðkonungur og ég renn saman við klístruð skýin og fróvga himininn og svo rignir mig yfir gegndrepa hlæjandi túristana. Þvínæst gufa ég aftur upp og mig rignir niður á ný og ég frýs og ég bý í Langjökli í milljón ár og svo bráðna ég og flæði niður Gullfoss túristunum til yndisauka […] (227-228)

Fólk er reiðubúið að ferðast hálfan hnöttinn til að hafa uppi á einsemdinni, vera eitt á mynd með náttúrunni. Túristarnir stökkva skælbrosandi á fæti með Jökulsárlón í bakgrunni, rétt eins og nýborið lamb sem aldrei hefur séð heiminn áður, og vilja myndaramma með einsemd […] Einsemd með hafi eða fossi. Einsemd með klettaklöngri, kyrralíf með einsemd og lunda. (233)

Fyrr í frásögninni hefur Látra-Björg flakkað um hverfi borgarinnar og lýst þeim í bæði bundnu og óbundnu máli, líkt og hún flakkaði forðum um sveitir landsins og orti um þær landsfleygar vísur. Þar fá ýmsir borgarhlutar og íbúar þeirra á baukinn. Hermann vefur texta sinn fagmannlega í kringum varðveittan skáldskap Látra-Bjargar og skáldar í eyðurnar að vild, enda er Bjargræði skáldskapur, áréttar hann í eftirmála: „Sögupersónur eru uppdiktaðar, hvort sem þær eru sprottnar úr heimildum eða ekki“ (303).

Ég vona að ég hafi sýnt fram á að þessar tvær bækur verðskuldi samanburð og ítreka í lokin að enginn ætti að láta framhjá sér fara frásagnir þessa tveggja kvenskörunga sem koma til okkar úr penna tveggja frábærra höfunda.

[fblike]