Freistingar arkívunnar

Sigrún Pálsdóttir
Kompa
Smekkleysa 2016

Það er óhætt að segja að fræðimenn eigi oft í nokkuð sérstæðu sambandi við heimildir sínar, enda geta byggst á þeim heilu ævistörfin (ævirnar jafnvel), og sjálfsmynd fræðimannsins. Gagnasöfnin, handritin, arkívurnar, eru haldreipið, grunnurinn að öllu saman og afstaða fræðimanna til þeirra upplýsandi um stöðu fræðanna á hverjum tíma. Þetta samband fræðimannsins, túlkandans, við heimildina, höfundinn, listamanninn, hefur reglulega ratað í skáldskap, mætti þar nefna sem dæmi Pale Fire eftir Nabokov og Obsession eftir A.S. Byatt. Áhugi fræðimannsins er í þeim verkum, og fleirum af svipuðum toga, gjarnan þráhyggjukenndur, ekki sérlega heilnæmur og boðar fátt gott fyrir fræðimanninn. Arkívan sem fyrirbæri á okkar tímum hefur líka fengið mikla fræðilega athygli. Jacques Derrida í sinni freudísku túlkun talar um nostalgíska þrá eftir arkívunni, „óviðráðanlega löngun til að snúa aftur til upprunans, heimþrá til þess þar sem allt byrjar“.[1] Og Harriet Bradley fjallar um freistingar arkívunnar, segir að við lítum á hana sem lykilinn að fortíðinni, í henni dreymir okkur um að finna það sem hefur týnst og gleymst, og segja af því sögur. Samkvæmt Bradley felst í arkívunni loforð (eða blekking) um að þar megi enduruppgötva týndan tíma.[2] En eitthvað gerist á svæðinu milli efnislegra heimilda úr fortíð og meðferða á þeim í samtímanum.[3] Og á því svæði verða stundum gjörningar og galdrar.

Afleiðingarnar eru afdrifaríkar – 600 síðna doktorsritgerðin ónýt – menntun og frami í molum, og sjálfsmyndin með, og aðalsöguhetjan og lesandinn þeytast stjórnlaust í burt frá veruleikanum í heima þar sem draumar, ofskynjanir og veruleiki renna saman.

Í fyrstu skáldsögu Sigrúnar Pálsdóttur, Kompu, lesum við um það hvernig ung fræðikona „verður fyrir smávægilegri truflun inni á handritasafni við rannsókn á 365 ára gamalli dagbók“ eins og segir á bókarkápu. Afleiðingarnar eru afdrifaríkar – 600 síðna doktorsritgerðin ónýt – menntun og frami í molum, og sjálfsmyndin með, og aðalsöguhetjan og lesandinn þeytast stjórnlaust í burt frá veruleikanum í heima þar sem draumar, ofskynjanir og veruleiki renna saman. Heimildin sem öllu kom af stað virðist hafa verið haldreipið, það eina sem hægt var að reiða sig á, og þegar hún bregst tekur stjórnleysið við. – Eða kannski mætti segja; þar sem heimildinni sleppir tekur skáldskapurinn við.

Ytra umhverfi okkar konu virðist ákaflega hefðbundið; maður, foreldrar, vinkvennahópur – allt ósköp venjulegt og lítt fréttnæmt. Sambandið við eiginmanninn kannski hálf sérkennilegt þegar nánar er að gáð, móðirin all yfirþyrmandi og verður fyrirferðarmeiri í textanum þegar á líður, og vinkvennahópurinn, tja, eins og klipptur út úr Facebook, eða hvað? Smám saman er nefnilega stoðunum kippt undan lesandanum, ofskynjanir sem virðast fylgja mígreni söguhetjunnar og draumar hennar blandast saman við hefðbundna frásögnina; falin herbergi, örsmáar konur, uppspunnar vinkonur, draga lesandinn niður í óumflýjanlegan spíral, svo ekki er laust við að hann svimi.

Draumkennd framvindan dregur mann inn í verkið, forvitnin um heimildina knýr lesturinn áfram í einhvers konar arkívískri hitasótt.

Kenning Tzvetans Todorov um fantasíuna felst í því að þar sé aldrei sagt af eða á hvort um eitthvað yfirnáttúrulegt sé að ræða og á þeim mörkum kemur textinn sér vel fyrir á löngum köflum. Efinn og hikið í huga lesandans kemur í veg fyrir að hann viti hvoru megin hann er staddur, í veruleika eða draumi.[4] Það getur gert það að verkum að lesandinn fyllist óþreyju, vilji vita hvorum megin heims hann standi, en þá minnir sögumaðurinn okkur á tilvitnun sem í bókinni er eignuð André Breton, að „allt bend[i] til þess að í skynjun okkar leynist staður þar sem raunveruleikinn og ímyndunin renna saman í eitt“ (sjá t.d. bls. 61-2. Það væri heldur ekki úr vegi að lesa verkið í samhengi við Stefnuyfirlýsingu súrrealistanna frá 1924, en það bíður betri tíma).

Hinu venjulega og hversdagslega, samskiptum og vinskap, ásamt samræðum persónanna um sagnfræði, bókmenntir og myndlist – sumar ákaflega lærðar, aðrar afkáralegar – er miðlað í gegnum hálfpartinn vankaða vitund konunnar. Það ljær textanum spennu, draumkennd framvindan dregur mann inn í verkið, forvitnin um heimildina knýr lesturinn áfram í einhvers konar arkívískri hitasótt. Þótt þetta sé fyrsta skáldsaga Sigrúnar er hún enginn nýgræðingur í skrifum og því er hér á ferðinni sannfærandi frumraun, athyglisverðar pælingar um fræðin, heimildirnar og sjálfið, og síðast en ekki síst skemmtilegur leikur með mörk ímyndunar og veruleika, sem þó á stundum getur reynt á þolrif lesandans.

[line]

[1] Jacques Derrida,  Archive Fever: A Freudian Impression, þýð. Eric Prenowitz, Chicago: University of Chicago Press, 1998, bls. 91.
[2] Harriet Bradley, „The Seductions of the Archive: Voices Lost and Found“, History of the Human Sciences 2/1999, bls. 107–122, hér bls. 109 og 119.
[3] Michael Sheringham, „Memory and the Archive in Contemporary Life-Writing“, French Studies, 1/2005, bls. 47–53, hér bls. 53.
[4] Tzvetan Todorov, The Fantastic: A Structural Approach to a Literary Genre, þýð. Richard Howard, Cleveland: Case Western Reserve University Press, 1973, bls. 33

[fblike]