Spurningar um trú okkar Íslendinga eða trúleysi skjóta alltaf annað slagið upp kollinum og eðlilegt er að velta vöngum yfir þeirri þróun sem uppi er hverju sinni í lífsskoðunarmálum okkar á meðal. Trú er ein af breytunum sem hafa áhrif á menningu okkar og samfélag. Á öndverðu ári 1940 komst Sigurður Nordal, helsti menningarpáfi þjóðarinnar á sinni tíð, að eftirfarandi niðurstöðu:
Eg fæ ekki betur séð en kristnin sé að kulna út meðal almennings. Ef áhrif hennar fara jafnþverrandi næstu 60 árin og síðustu 60 árin, getur hún haldið afmæli sitt árið 2000 með því að standa hér um bil í sömu sporum og hún var eftir ræðu Þorgeirs Ljósvetningagoða, nema hvað kæruleysið verður orðið miklu meira, því að á alþingi árið 1000 var þó deilt um hana.[1]
Hafði Nordal rétt fyrir sér eða var framtíðarsýn hans full svartsýn fyrir hönd trúarinnar, kristninnar eða kirkjunnar? Nýlega birt skoðanakönnun samtakanna Siðmenntar varpar nokkru ljósi á það. Eitt helsta hlutverk hennar virðist einmitt hafa verið að kasta máli á hlutföll trúar og trúleysis í samfélaginu.[2]
Skiptir trú og lífsskoðun okkur einhverju máli?
Í upphafi er ekki úr vegi að huga að hvort trú eða lífsskoðun skiptir okkur yfir höfuð einhverju máli eða ekki. Um það fer vissulega tvennum sögum í könnun Siðmenntar en ein af síðustu spurningum hennar (sp. 17) hljómar þannig: „Hversu miklu eða litlu skiptir trú þín eða lífsskoðun þig almennt?“. Um 43% töldu að trú sín eða lífsskoðun skipti sig mjög eða frekar miklu máli meðan rúmur fjórðungur kvað svo ekki vera.[3]
Þessar tölur gætu bent til að við séum fremur höll undir pælingar um lífið og tilveruna. Svo er þó líklega ekki. Hátt í þriðjungur eða 31,8% svörðu að trú eða lífsskoðun sín skipti sig „í meðallagi“ máli. Ætli beri ekki að skilja það sem nokkurs konar „hvorki né“? Ef svo er blasir við sú niðurstaða að hátt í 60% svöruðu að trú sín eða lífsskoðun skipti sig harla litlu.[4] Sú niðurstaða bendir eindregið til þess að við séum afskiptalaus og grunnfærin þegar kemur að tilveruspurningum. Vera má líka að hér sé komin skýring á hvers vegna okkur er svo framandi að deila um trú og lífsskoðanir. Vera má að það stafi ekki af frjálslyndi heldur komi hér einmitt fram kæruleysi eins og Nordal spáði. E.t.v. er hér líka kominn lykill að ýmsum einkennum í fari okkar sem þjóðar.
Hlaupum við ekki eftir stundargróða og erum laus í rásinni í mörgum alvörumálum samtíðarinnar?Víst er erum við ágjörn og gráðug. Okkur blandast ekki hugur um að allur vöxtur, einkum hagsvöxtur, sé einvörðungu af hinu góða. Hlaupum við ekki eftir stundargróða og erum laus í rásinni í mörgum alvörumálum samtíðarinnar? Viljum við ekki helst virkja fallvötnin, bora á Drekasvæðinu, fá sæstrenginn til Evrópu, efla stóriðju og auka ferðamannastrauminn? Ber það ekki vott um barnaskap og einfeldni að vilja opna landið fyrir flóttafólki? Og hvað um allan dulda rasismann sem svo oft blossar upp á ólíklegustu stöðum?
Hér skal ekki haldið fram að trú eða lífsskoðun geri okkur endilega að yfirvegaðra og ábyrgara fólki — síst af öllu að einhver ein ákveðin trú eða lífsskoðun geri það. Mér er þó nær að halda að einstaklingur sem þykir trú sín eða lífsskoðun skipta sig meira máli en „í meðallagi“ sé líklegri til að velta fyrir sér spurningum um gildi hlutanna, nú eða réttu og röngu, en hinn sem finnst lífsskoðun sín almennt ekki varða sig nokkur.
Svo er auðvitað spurning hvað trú og lífsskoðun er í raun og veru. Öll höfum við einhvern skilning á því en er þetta ekki í almennum orðum einhvers konar grunnur að gildismati? Ef svo er má búast við að öll trú og allar lífsskoðanir sem á annað borð einkennast af mannhelgi og mannúð eða jákvæðri sýn á náttúruna og samfélagið séu líklegri til að gera okkur að skárra fólki en skoðana- og skeytingarleysi.
Erum við trúuð?
Það er vart að ófyrirsynju að inngangsspurningin í könnun Siðmenntar lýtur að trú og trúleysi. Hún hljóðar einfaldlega svo: „Telur þú þig trúaða(n) eða ekki?“. Tæpur helmingur (46,4%) svaraði afdráttarlaust játandi en um 30% kvað svo ekki vera. Síðan kemur e.t.v. áhugaverðasti hópurinn, þau sem svöruðu: „Get ekki sagt til um það hvort ég sé trúuð/trúaður eða ekki“. Þau voru næstum fjórðungur svarenda eða 23,7%.[5]
Sjálfur mundi ég vissulega svara svo að ég sé trúaður en svo mundi ég vilja hafa góðan tíma til að úlista hvað ég eigi við, hverju ég trúi en trúi ekki og hvernig ég trúi.Hvað merkir þessi síðasti valmöguleiki? Er þetta efasemdafólkið, þau sem flýja vandann eða trúarlegu Reykásarnir? Það held ég ekki. Þetta kann að vera heiðarlega og hugsandi fólkið eða liggur alveg ljóst fyrir hvað það er að vera trúuð í þessari könnun eða bara almennt og yfirleitt? Hvaða skilyrði þarf ég að uppfylla? Er það ekki hroki eða oflæti að telja sig trúaða(n) ef maður efast? Þarf maður ekki að vera viss? Samúð mín er eiginlega hjá þessu fólki. Sjálfur mundi ég vissulega svara svo að ég sé trúaður en svo mundi ég vilja hafa góðan tíma til að úlista hvað ég eigi við, hverju ég trúi en trúi ekki og hvernig ég trúi. Könnun Siðmenntar gefur nokkurt rými til þessa og er það vel.
Fjórðu spurningu — „Hvað af eftirfarandi kemst næst því að lýsa skoðun þinni um tilvist Guðs eða æðri máttar?“ — er ætlað að greina betur hvað felist í trú svarendanna í fyrstu spurningunni. Í grófum dráttum er beitt flokkun í guðstrú, efahyggju (agnóstisma) og guðleysi en hér er það heiti haft um þá afstöðu að enginn guð sé til utan tilbúinnar guðshugmyndar mannsins. Rúm 60% aðhylltust guðstrú. Rúmur fjórðungur aðhylltist efahyggjun en aðeins tæp 3% guðleysi enda má raunar líta svo á að sá hópur eigi meiri samleið með hinum trúlausu í spurningu 1.[6]
Hvernig kristin erum við?
Andstæðurnar sem gengið er út frá í könnuninni virðast tvímælalaust kristin trú og trúleysi. Það kemur best fram í spurningu 2 en hún fjallar um trúarafstöðu almennt burtséð frá svari við fyrstu spurningunni. Þarna er „kristnum“ og „trúlausum“ stillt upp sem meginpólum þótt fleiri kostir séu nú í boði. Upp undir 70% (nánar til tekið 68,8%) töldu sig kristinnar trúar en vel undir fjórðungi (22,6%) kváðust trúlaus. Þarna hefur hlutfall trúlausra raunar rýrnað töluvert frá fyrstu spurningunni. Upp undir 3% trúðu á „það góða“ eða „æðri mátt“. Það getur merkt trú á Guð, jafnvel Guð kristinna manna. Svo þarf þó auðvitað alls ekki að vera. Hlutfall trúaðra og e.t.v. kristinna þokast þó nær þremur fjórðu. Síðan eru af einhverjum ástæðum tveir trúhópar teknir út úr annars fjölbreyttri flóru trúfélaga en ásatrú og bhúddísk trú eru í boði auk pottsins „Ég trúi á annað, hvað?“ Að þessum hópum meðtöldum sem vissulega játa trú hver á sinn hátt má segja að hlutföll trúaðra og trúlausra verði 77% á móti 22%.[7]
Þetta er allt önnur niðurstaða en fékkst með fyrstu spurningunni og sýnir að við erum líklega töluvert trúhneigð þjóð þrátt fyrir allt þótt hátt í fjórðungur svarenda telji sig trúlaus. Svo er athyglisvert að tæpra 23 prósenta munur „í öfuga átt“ er á þeim sem töldu sig trúuð í fyrri spurningunni (um 46%) og játuðu sig kristin í þeirri síðari (um 68%). Þetta er greint nánar í könnuninni.
A.m.k. rúmur þriðjungur þeirra sem töldu sig kristin eru það sem sé í hefðbundnum kirkjulegum skilningi.Þau sem töldu sig kristin fengu aukaspurninguna: „Hvaða skilgreining lýsir því best í þínu tilviki hvað gerir þig kristna/kristinn?“ (sp. 6). Deila má um hvort þeir kostir sem buðust undir þessari spurningu hafi verið nægilega skýrir eða hvort þeir skarist um of og þá hvernig. Rúm 43% kváðust ekki „með öllu viss um tilvist Guðs“ en játuðu trú á „boðskap kristninnar og siðferði hennar“.[8] Auðvitað má skilgreina trú svo að í henni felist fullvissa um tilveru Guðs. En efast ekki flestir einhvern tímann og er litróf trúarinnar ekki miklu breiðara en svo að mögulegt sé að líta svo á að þau sem svöruðu þannig geti ekki verið ágætlega kristin? Því verður að spyrja hvort þessi stóri hópur eigi meiri samleið með þeim næststærsta sem kalla má kristinn í hefbundnum, kirkjulegum skilningi og rúmar 36% svarenda eða þeim fámennasta (9,1%) sem svaraði: „Ég trúi ekki á Guð en aðhyllist kristni og siðferði hennar“? Rúm 11% kváðust loks trúlaus en tilheyra þó kristinni hefð með því að vera skírð og sækja hugsanlega kirkju á stórhátíðum.[9] A.m.k. rúmur þriðjungur þeirra sem töldu sig kristin eru það sem sé í hefðbundnum kirkjulegum skilningi. Þó getur sá hópur verið miklu stærri vegna þess vafa sem á var bent. Hjá mörgum (allt að rúmum 40%) kunna þó siðferðilegar ástæður fremur en bein trúarsannfæring aftur á móti að vega þyngst í kristinni sjálfsmynd þeirra. Um 1/5 virðist loks það sem kalla má „kristna ateista“, þ.e. trúlaust fólk sem þó viðurkennir kristna menningar- og félagsmótun sína.
Fimmtu spurningu — „Hvernig mundir þú lýsa trú þinni á Guð?“ — er svo ætlað að gegnumlýsa guðstrú okkar enn frekar.[10] Þegar svarendum er þannig stillt upp frammi fyrir guðdóminum sjálfum breytast svarshlutföllin nokkuð enda fengu allir svarendur þessa spurningu líka þeir áður höfðu svarið af sér alla trú. Svörin hefðu að mínu mati orðið áhugaverðari hefði spurningunni aðeins verið beint til þeirra sem kváðust trúuð eins og raun var á með spurningu 4.
Nú reyndust rúm 36% aðhyllast efahyggju, þ.e. töldu enga vissu fyrir að Guð sé til án þess að útiloka það. Lítið eitt færri eða tæpur þriðjungur aðhyllust biblíulega guðstrú.[11] Hlutfall hinna guðlausu varð nú tæp 19% auk þess sem 1.6% kvaðst trúlaus.[12]
Samleið með þjóðkirkjunni
Sjöunda spurning könnunarinnar á nokkuð skylt við þær spurningar sem hér hafa verið ræddar. Hún hefur þó víðari skírskotun en henni er beint að samleið svarenda með þjóðkirkjunni og hljóðar þannig: „Finnst þér þú eiga mikla, nokkra, litla eða enga samleið með þjóðkirkjunni?“ Fjórðungur kvaðst eiga mikla eða mjög mikla samleið með kirkjunni, rúm 28% nokkra en rúm 46% litla (28,8%) sem enga (17,8%).[13] Rúmur helmingur svarenda samsamaði sig því þjóðkirkjunni nokkuð eða þaðan af betur.
Samleið með þjóðkirkjunni felst auðvitað í ýmsu. Hún getur verið trúarleg á þann hátt að við játum trú og kenningu kristninnar af meiri eða minni sannfæringu í þeirri mynd sem þjóðkirkjan boðar hana og/eða tökum reglubundinn þátt í helgihaldi. Samleiðin getur líka verið á siðferðilegum nótum þannig að við aðhyllumst gildi sem við teljum kristin og nokkuð hafa komið við sögu í fjölmenningar-, innflytjenda- og flóttamannaumræðunni upp á síðkastið. Samleiðin getur þó líka verið algerlega formleg eða stofnunarleg þannig að við viljum gjarna að þjóðkirkjuprestar gifti okkur og grafi eða að kirkjan veiti aðra þjónustu á hátíðis- og tyllidögum, komi okkur t.d. í jólaskap, án þess að við aðhyllumst boðskap hennar, trú eða helgisiði.
Að lokum
Hvaða heildarmynd má svo draga fram í lokin? Það er auðvitað ekki augljóst og fer að miklu leyti eftir sjónarhorni. Þetta virðist þó blasa við:
Um 43% töldu trú sína eða lífsskoðun skipta sig máli en rúmur fjórðungur taldi svo ekki vera. Upp undir helmingur (rúm 46%) töldu sig trúuð en vel tæpur þriðjungur (30%) ekki. Af hinum trúuðu aðhylltust 60% guðstrú en rúmur fjórðungur reyndist að meira eða minna leyti efahyggjufólk. Upp undir 70% svarenda töldu sig kristin í ýmsum skilningi og þar af um 36% á hefðbundinn, kirkjulegan hátt. Fjórðungur svarenda samsamaði sig þjóðkirkjunni vel og rúmur helmingur að einhverju leyti.[14]
Af þessu má draga ýmsar ályktanir. Ugglaust mun Siðmennt gera það fyrir sína parta. Þjóðkirkjan getur líka notað þessar tölur til að hugleiða stöðu sína og áherslur.
Sumar fyrrgreindra talna má setja í nokkurt samhengi. Á 9. áratug liðinnar aldar var gerð nokkuð ítarleg könnun á trúarlífi Íslendinga.[15] Sumar spurningarnar í könnun Siðmenntar eru samanburðarhæfar við þá könnun. Hér verður ekki farið út í þannig samanburð. Pistilshöfundur hefur þó dregið meginniðurstöðu eldri könnunarinnar saman á þann hátt að fyrir 30 árum hafi 37–44 af hundraði átt verulega samleið með kirkjulegri trú.[16] Það er áhugavert að bera þá tölu saman við þau tæpu 33% sem játuðu „biblíulega“ trú í fimmtu spurningunni í könnun Siðmenntar. Það bendir ekki til að byltingakennd breyting hafi orðið á þremur áratugum þrátt fyrir ýmiss konar sveiflur hafi átt sér stað. Í öllu falli virðist framtíðarspá Sigurðar Nordal ekki hafa gengið eftir að öllu leyti.
[line]
[1] Sigurður Nordal, Líf og dauði. Sex útvarpserindi með formála, Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1966, bls. 25.
[2] Svarendur voru 821 á aldrinum 18–75 ára. Lífsskoðanir Íslendinga og trú, Reykjavík: Siðmennt, 2015, bls. 3.
[3] Sama heimild, bls. 58.
[4] Sama heimild, s. st.
[5] Sama heimild, bls. 7.
[6] Sama heimild, bls. 18.
[7] Sama heimild, bls. 10.
[8] Sama heimild, bls. 26
[9] Sama heimild, s. st.
[10] Sama heimild, bls. 22.
[11] Hér eru þau talin saman sem völdu „Ég trúi á Guð í skilningi Biblíunnar“ (17,3%) og „Ég trúi á Guð í skilningi Biblíunnar og jafnframt að til séu önnur æðri máttarvöld“ (15,6%). Lífsskoðanir Íslendinga og trú, bls. 22
[12] Hér eru þau talin saman sem svöruðu „Ég trúi ekki að til sé annar Guð en sá sem mannneskjan hefur búið til“ (18,7%) og „Ég er trúlaus“(1,6%). Sama heimild, s. st.
[13] Sama heimild, bls. 29.
[14] Á það skal bent að hér er átt við hlutföll meðal 821 svaranda í könnuninni sem þarf ekki að endurspegla hlutföll meðal þjóðarinnar í heild.
[15] Björn Björnson og Pétur Pétursson, Trúarlíf Íslendinga. Félagsfræðileg könnun, Ritröð Guðfræðistofnunar 3, 1990.
[16] Hjalti Hugason, „Ímynd á nýrri öld. Viðbrögð við íslenskum kirkjuveruleika við upphaf 21. aldar“, Kirkjuritið 67. árg, 1. sérhefti 2001, bls. 26–57, hér bls. 33.
Um höfundinn
[fblike]
Deila