Pappírshöllin

Kristín G. Guðnadóttir og Æsa Sigurjónsdóttir
Jóhannes S. Kjarval: Út á spássíuna – teikningar og pár
Crymogea, 2015

Eitt af mörgum álitamálum sem blasa við hverjum þeim sem áformar að brjóta til mergjar myndlistariðkun Jóhannesar Kjarvals er hvort nokkur vegur sé að greina á milli textagerðar, línuteikningar og málaralistar í verkum hans. Til að mynda þarf sá sem gaumgæfir myndlist Jóns Stefánssonar ekki að þræða neinar slíkar grafgötur. Þar er gjörvalla merkingu verkanna að finna í samspili málaðra flata, öll teikning er ýmist víkjandi eða vandlega falin og textagerð hvers konar er ætlunarverki listamannsins óviðkomandi. Um Kjarval gildir öðru máli. Ýmis ummæli hans benda til þess að honum hafi alla tíð verið fullkunnugt um óljós mörkin milli texta og teikningar. Þegar Matthías Johannessen spurði listamanninn hvenær hann hafi farið að mála, svaraði hann að bragði: „Það kom af sjálfu sér með skriftinni.“ Og það er út af fyrir sig ekki nýr sannleikur. Í forngrísku er sögnin „graphein“ notuð fyrir hvorttveggja að skrifa og teikna.

En sennilega er leitun að listamanni sem starfar eins gjörsamlega á mörkum tungumáls og myndar og Kjarval. Ekki einu sinni Paul Klee, sem teiknaði og skrifaði jöfnum höndum, gekk jafn langt í því að afmá þessi mörk eins og sá íslenski afkomandi sískrifandi og síyrkjandi alþýðu sem hér er til umræðu. Glefsur úr sendibréfum Kjarvals, dagbókum og ljóðum rata inn í myndir hans, bæði sem myndrænar líkingar og sjálfstæður texti, sjálfsævisögulegur texti verður að sjálfsævisögulegum veggmyndum, heimatilbúin orðskrípi umbreytast í skringilegar myndir og þær myndir geta af sér ærslafullan leikaraskap í orðum, hátíðlega orðuð heillaskeyti breytast í stóreflis blómamálverk, blómamálverkin verða listamanninum síðan tilefni hátimbraðra yrkinga. Þegar honum er sérstaklega mikið niðri fyrir sjáum við nafn hans og þá um leið listrænt „ídentítet“hans renna saman við atburðarásina á striganum, hverfa jafnvel í flaum litanna. Margar teikningar Kjarvals mætti hæglega flokka undir þögulan skáldskap og ljóð hans undir mælska málaralist. Í því sambandi er freistandi að vitna til forngrísks skálds, Simonídes af Keos, sem hélt því fram að markmið listmálara og skálda væru í rauninni þau sömu: „Jafnvel þótt hinir fyrrnefndu noti liti og fígúrur en þeir síðarnefndu orð […] er undirliggjandi markmið beggja eitt og hið sama.“

Margar teikningar Kjarvals mætti hæglega flokka undir þögulan skáldskap og ljóð hans undir mælska málaralist.

Tilvitnunin í Símonídes er fengin úr nýrri og veglegri bók, Út á spássíuna sem Æsa Sigurjónsdóttir og Kristín G. Guðnadóttir listfræðingar hafa tekið saman í tengslum við sýningu þeirra með sama nafni er nýlega rann sitt skeið á enda að Kjarvalsstöðum. Verklag þeirra er tímamótaframkvæmd, því í stað þess að einblína á „viðurkennt“ höfundaverk Kjarvals, svokallað „canon“, sem er t.d. uppistaðan í viðamikilli bók Nesútgáfunnar um myndlist hans (2005), hafa þær látið greipar sópa í skissu- og gagnasafninu sem upprunalega var varðveitt í 153 kössum í geymslum Kjarvalsstaða, og dregið fram alls kyns áður forsómuð pappírsverk.

Pappírsmagnið sem varðveitt er í geymslum Kjarvalssafns er með ólíkindum og fjölbreytnin sömuleiðis. Á rúmlega sextíu ára starfsævi leið Kjarval aldrei úr minni hvílíkt dýrmæti pappír var fátækum sveitapilti á síðasta áratug 19 aldar. Því henti hann aldrei nokkru pappírssnifsi sem honum barst; pappírinn hlóðst upp á vinnustofu hans og myndaði þar eins konar landslag, samsett úr aðskiljanlegum sneplum og lausarifrildum, póstkortum, blaðaúrklippum, sendibréfum, umslögum, sýningarskrám, aðgöngumiðum, reikningseyðublöðum, servíettum, umbúðapappír, pappírsöskjum og öðru tilfallandi. Þessu „pappírslandslagi“ eða kannski „pappírshöll““, lýsti annar þekktur pappírshamstrari, Thor Vilhjálmsson rithöfundur, eftirminnilega í frásögnum af heimsóknum sínum á vinnustofu Kjarvals.

Það er kannski í þessu samsafni dægurprents (ephemera) af ýmsu tagi sem okkur opnast í ríkara mæli en nokkru sinni fyrr samspil texta og mynda í sköpunarverki Kjarvals. Einsog margir aðrir notaði listamaðurinn það sem hendi var næst til að punkta niður minnispunkta og innkaupalista. En í hantéringu þessa tilfallandi pappírs fékk hann einnig útrás fyrir það sem kalla mætti „skapandi leikaraskap“, alls konar útúrsnúninga á hefðbundnu samhengi texta og myndar. Æsa lýsir þessu með eftirfarandi hætti:

[Kjarval] skáldar inn í myndflötinn og nýtir sér efniskennd skriftarinnar og órætt samband skriftar og teikningar. Hann krotar oft í jaðarinn, skrifar undir teikningu eða krassar beint ofan í myndina. Stundum standa orð og setningar einar og sér á blaði, eins og skilaboð til heimsins eða yfirlýsingar, eða þá að orð eru skrifuð ofan í mynd […] Skrift hans rennur saman við línuteikningu sem aftur getur umbreyst í skrift.

Oft og tíðum er sjálf efniskennd orðanna undir; Kjarval býr til úr þeim sjálfstæðar orðmyndir sem ekki standa fyrir annað en sjálfar sig. Segja má að markmið bókahöfunda með afhjúpun þessarar „myndveraldar“ til hliðar við áðurnefnda kanónu listamannsins sé aðallega tvíþætt. Nýr sjónvinkill verður til, eða eins og Æsa segir í eftirmála: „Við að færa sig frá miðjunni út í hliðarrýmin opnast nýr heimur sem veitir áhorfandanum innsýn inn í vinnuaðferðir, hugarheima og andlegar vistarverur listamannsins.“ Og eiginleg forsenda þessa breytta rannsóknarramma (paradigm) er sú að gjörvöll pappírshöllin hefur nú verið skráð með stafrænum hætti og við það hafa orðið til nýjar og frjóar uppflettileiðir á verkum Kjarvals. Með skipulegri „afmiðjun“ af þessu tagi verður til aðferðafræði, sem rekja má til þeirra Gilles Deleuze og Felix Guattari, þar sem litið er á spássíuna eða jaðarinn sem eins konar „tilraunarými listamannsins“, þar sem myndast svigrúm lesenda/skoðenda til takmarkalausra pælinga, endurskoðana og útlegginga á viðhorfum hans og lífsstarfi.

Bók og sýning þeirra Æsu og Kristínar eru til samans merkasta framlagið til íslenskra myndlistarrannsókna á árinu 2015.

Hins vegar nýtist okkur „hliðarveröldin“ einnig til rannsókna á móttökusögu Kjarvals, en hún er framar öðru umfjöllunarefni Kristínar G. Guðnadóttur í þessari bók. Þúsundir Íslendinga höfðu samband við Kjarval bréflega, þeir skrifuðu honum aðdáendabréf, þakkarbréf, vinabréf, ljóðabréf, viðskiptabréf, betlibréf eða sendu honum heillaskeyti á tyllidögum, sömuleiðis fékk listamaðurinn bréf frá hinu opinbera, og allt þetta varðveitti hann. Þessi bréf eru ómetanleg heimild um viðhorf þjóðarinnar til síns „fremsta sonar“. En móttökusagan sem hér um ræðir er með sérstökum hætti gagnkvæm, því bréfin og þá sérstaklega umslögin utan um þau, urðu Kjarval oftlega tilefni til alls kyns inngripa, párs og athugasemda, sem stundum hverfast um nafn eða rithönd sendanda, eða eru lýsandi fyrir vináttusamband listamannsins við sama. Auk þess geta þessi sömu bréf oft og tíðum af sér ríkulega skreytt drög að persónulegum svarbréfum. Á öðrum umslögum, eyðublöðum eða skeytum bregður listamaðurinn á leik með það „myndefni“ sem á þeim er að finna, afmyndar frímerki eða teiknar frímerki eftir eigin höfði, skapar tilbrigði við lógó eða há-og lágstafi á prentuðum tilkynningum, semur tilfyndna útúrsnúninga á staglkenndu orðfæri opinberra aðila eða dettur niður á ljóðræna túlkun á klisjukenndum auglýsingatextum.

Bók og sýning þeirra Æsu og Kristínar eru til samans merkasta framlagið til íslenskra myndlistarrannsókna á árinu 2015. Bókina gefur Crymogea út með tilhlýðilegri viðhöfn. Brotið er stórt (31 x 22) og texti læsilegur, og hönnunarleg sérviska þeirra Snæfríðar Þorsteins og Hildigunnar Gunnarsdóttur í lágmarki; helst að smásmugulegur lesandi sakni blaðsíðutals. Myndir eru vel þrykktar á mattan pappír og fá gott pláss á síðum, þær minnstu (c. 9 x 15 sm) birtast í nákvæmri eftirgerð (facsimile). Þeir sem sverma fyrir fagurhönnuðum „prentgripum“ geta vel við unað, aðrir mundu hugsanlega vilja sjá í svona bók fleiri og fjölbreyttari myndir úr því gnægtarbúri sem pappírshöll Jóhannesar Kjarvals er.

[fblike]