Þekkingarfræðilegt afstöðuleysi og dauði vísinda

Það má ætla að vísindin séu komin í öngstræti þegar þekktustu málsvarar þeirra lýsa sig óviljuga til umræðu um skilgreiningaratriði og hafna opinberlega þekkingarfræðilegum grundvelli eigin vísindastarfs. Klofningurinn milli hugvísinda og raunvísinda virðist engan enda ætla að taka.

Heimspekingur drap Guð – eðlisfræðingur drepur heimspekina

Ég varð þess heiðurs aðnjótandi fyrr í ár að vera boðið á kvikmyndahátíðina AFO í Olomouc í Tékklandi til að halda erindi. Meðal annarra gesta voru líffræðingurinn Richard Dawkins og eðlisfræðingurinn Lawrence M. Krauss. Þeir hafa víða komið fram saman og rabbað saman um vísindi og trúleysi. Til að mynda liggur eftir þá kvikmyndin The Unbelievers (2013) sem ég hef reyndar ekki séð. Ef satt skal segja hafði ég aldrei heyrt um þennan Krauss fyrr en ég kom á hátíðina. Þeir Dawkins áttu um klukkustundarlangt spjall saman á sviði, sem fór fram með fyrirspurnum á víxl, og ég átti sem gestur hátíðarinnar frátekið sæti sem ég ákvað að nýta mér.
Kvikmyndahúsið var troðfullt og okkur forréttindaplebbunum var hleypt inn um hliðardyr meðan hundruð vongóðra gesta stóðu fyrir framan bíóhúsið. Ég segi plebbar af því það er auðvitað ekkert annað en plebbaskapur að vera svindlað svona inn þvert á alheimslögmál réttlætinnar (biðröð = réttlæti), en manneskjan sem komst ekki inn fyrir mínar sakir missti svo sem ekki af neinum stórtíðindum. Eða hvað?

Meirihluti áhorfenda var ungt fólk og eftir því áhrifagjarnt gagnvart því kennivaldi sem svo frægir og virtir menn hafa, jafnvel þótt þeir séu umdeildir. Það sem Richard Dawkins og Lawrence Krauss segja hefur einfaldlega heilmikla vigt.

Það er kannski ekki síst út af ásókninni í þetta spjall og vegna þess hversu margir þurftu frá að hverfa að ég hef verið hugsi síðan. Meirihluti áhorfenda var ungt fólk og eftir því áhrifagjarnt gagnvart því kennivaldi sem svo frægir og virtir menn hafa, jafnvel þótt þeir séu umdeildir. Það sem Richard Dawkins og Lawrence Krauss segja hefur einfaldlega heilmikla vigt. Sumt af því sem kom fram í spjalli þeirra fannst mér af þeim sökum sæta svo miklum tíðindum að undrunin yfir bara því sem þeir sögðu vék til hliðar fyrir nýjum skilningi, sem smokraði sér laumulega inn um heilagáttir mínar þarna í sýningarsalnum; skilningi á vægast sagt stórfurðulegri orðræðu sem ég hef tekið eftir í auknum mæli meðal heimsþekktra raunvísindamanna en aldrei almennilega getað áttað mig á. Það er orðræða sem tilheyrir sannarlega tíðarandanum nú þegar hugvísindi eiga sem aldrei fyrr undir högg að sækja.[1] Og þessi orðræða er heljarinnar hyldjúpt vandamál.

Í formálsorðum nýlegrar bókar, The Grand Design, halda eðlisfræðingarnir Stephen Hawking og Leonard Mlodinow því fram að „heimspekin [sé] dauð“ þar sem hún hafi ekki tileinkað sér uppgötvanir eðlisfræðinnar, sem nú sé leiðandi í að afla nýrrar þekkingar um heiminn. Sem minnir mig á að það er tilhneiging meðal almennings að lyfta eðlisfræðingum á hærra plan en öðrum. Einstein er dýrkaður sem gáfaðasti maður sögunnar, nema ef vera skyldi Hawking sjálfur, og eftir honum og sjálfsagt þeim báðum er ýmis vitleysan höfð sem þeir munu aldrei hafa sagt. Aftur á móti gáfu Hawking og Mlodinow út tilvitnaða vitleysu sjálfir svo ekki þarf að efast um hana. Neil deGrasse Tyson er nú tekinn við sem einn helsti talsmaður stjarneðlisfræðinnar í heiminum með vinsælum þáttaröðum sínum, fyrirlestrum og fræðsluefni sem einkum er miðað að almenningi. Hann lét hafa eftir sér á Twitter nýverið þessa hugleiðingu: „Ímyndið ykkur heim þar sem við látum upplýsast af hlutlægum sannleik í stað þess að móðgast vegna hans.“

Af hverju við móðgumst

Við skulum ímynda okkur í eitt andartak heim þar sem fremstu og þekktustu vísindamenn heims lærðu smá vísindaheimspeki og hættu að segja heimskulega hluti um hugvísindi (samkvæmt fjölheimakenningunni mætti ímynda sér annan mögulegan heim þar sem þeir láta líka ógert að setja sig á háan hest yfir alla aðra, en látum þann heim bíða betri tíma).

Allur grundvöllur alls þess sem þeir sýsla, þessir ágætu vísindamenn, liggur ekki í nákvæmni og áreiðanleika mælitækja þeirra einna. Það eru ekki mælitækin þeirra sem ákvarða hvað skuli rannsaka eða hvaða aðferðum skuli beitt við það, né eru það þau sem ákvarða hvaða aðferðir eru bestar og nákvæmastar, eða hvaða mælitæki séu best og nákvæmust. Það eru þeir sjálfir sem ákvarða þessa hluti, suma með mælingum (og hvaða mælitæki eru best til að mæla hvaða mælitæki, hvaða aðferðir?), og þar kemur mannlegi þátturinn inn í. Það er nefnilega ekki til neitt í veröldinni sem nefna mætti „hlutlægan sannleik“ í þeim þekkingarfræðilega skilningi sem Tyson heldur fram. Það er vissulega til frumspekilegur hlutlægur sannleikur, til dæmis hversu mörg sandkorn er að finna á ylströndinni í Nauthólsvík, en við höfum ekki tækin til að mæla þann fjölda, og sá fjöldi kann að vera breytilegur. Við getum því ekki komist að þekkingarfræðilega hlutlægum sannleik um fjölda sandkorna í Nauthólsvík. Sama gildir um flestar (ef ekki allar) niðurstöður vísindanna. Við einfaldlega erum ekki komin svo langt að geta höndlað hlutlægan sannleik um heiminn; satt best að segja sé ég ekki fyrir mér að við munum nokkru sinni ná svo langt en ánægjulegt væri ef ég hefði rangt fyrir mér þar.

Mælitækin ljúga ekki (svo framarlega sem við vitum). En þau eru manngerð og mæla veruleikann í samræmi við ákveðin gildi sem við höfum gefið þeim.

Ef til vill segir Tyson þetta í hugsunarleysi, hugsaði ég fyrst, en jafnvel þótt svo væri þá er ábyrgð hans meiri þar sem hann bæði er vísindamaður og heimsþekktur sem slíkur. Mælitækin ljúga ekki (svo framarlega sem við vitum). En þau eru manngerð og mæla veruleikann í samræmi við ákveðin gildi sem við höfum gefið þeim. Hér mætti til dæmis nefna metrakerfið. Síðan kemur að því að túlka upplýsingarnar og þar verða vísindamenn oft ósammála um veigamikil atriði. Áðurnefndur Lawrence Krauss er til að mynda mikill gagnrýnandi strengjafræði og vill helst kalla hana „string nonsense“, að minnsta kosti að hún verði svipt sæmdarheitinu kenning (theory) og færð niður í tilgátuflokk (hypothesis). Enn er deilt um skilgreiningar (sumir deila á gildi þeirra almennt eins og ég mun koma inn á hér á eftir) og jafnvel grundvallaratriði eins og hvort Plútó sé pláneta reynist þegar á hólminn er komið vera skilgreiningaratriði sem vísindamenn eru alls ekki ásáttir um. Hvar er þá hinn hlutlægi sannleikur eðlisfræðinnar?

Það sem vakir fyrir Neil deGrasse Tyson að ég vænti er að benda á að til er rökleg heimsmynd studd gögnum og rannsóknum, og svo eru til ýmsar aðrar misröklegar og misgáfulegar heimsmyndir sem honum þætti vænt um að fólk gæfi upp á bátinn andspænis haldbærri rökum. Ef miða á við sjónarmið sem hann hefur áður látið í veðri vaka á hann meðal annarra hluta við guðshugmynd trúarbragða, óhefðbundnar lækningar og ýmiss konar hjátrú. Vissulega er handhægt að einfalda umræðuna og skipta henni í tvenns konar heimssýn: eina sem er vísindaleg og aðra sem inniheldur allt hitt sem ekki stenst vísindalegar kröfur. En þó að öll vísindaleg rök styðji annan flokkinn er ekki hægt að segja að nein sú vitneskja sem við höfum um heiminn sé hlutlæg. Hún miðast öll við þá tækni sem til staðar er hverju sinni og hvernig við túlkum þær upplýsingar sem tæknin veitir okkur. Það er grunnforsenda og helsti styrkur vísinda að þekkingin breytist. Þetta veit Tyson og nefnir það oft. En þegar hann nefnir hlutlægan sannleika skín í hrokann á bak við hugsunina; við hin getum öll dansað allsber á Jónsmessu og trúað á móra og rassálfa en hann býr yfir hlutlægri þekkingu um heiminn. Hann veit betur. En hann veit vel að gögnin eru ekki hlutlæg. Hann hefur allan vísindalegan rökstuðning heimsins á bak við sig en veit fullvel að í honum felst afstaða til heimsins, að hann hefur sjálfur tekið afstöðu. Í heimi þar sem til væri þekkingarfræðilega hlutlægur sannleikur væri engin þörf fyrir afstöðu. Þar væru einfaldlega allir sammála.

Heimskir heimspekingar á Plútó

Til hvers eru skilgreiningar? Ég hef tvisvar (svo ég muni) heyrt þessa spurningu. Fyrra skiptið snerist um verkefnaskrif í framhaldsskóla (í grunnskóla heyrði ég fyrst hliðstæðuna: af hverju þarf eiginlega að rökstyðja allt?). Seinna skiptið var í kvikmyndahúsinu Metropol í Olomouc og það var Richard Dawkins sem framkallaði málhljóðin sem svo bárust um skynfæri mín og velgdu mér undir uggum. Ég ætla ekki að þykjast skilja líffræði betur en hann og þaðan af síður þróunarkenninguna. En ég staldraði við þegar Krauss spurði Dawkins út í skilgreininguna á lífi og Dawkins hnussaði og svaraði: „Hverju skiptir það eiginlega?“

Ég hefði haldið að þetta skipti töluverðu máli. Við fengum síðan reyndar svarið óbeint þegar Krauss nefndi efnaskipti sem frumforsendu lífs og Dawkins sagði að það væri öllu heldur æxlun, enda þótt efnaskipti væru forsenda æxlunar þá mætti færa fyrir því rök að milljón aðrir hlutir væru sambærileg forsenda lífs, til að mynda óháðar náttúrulegar aðstæður, en það sem raunverulega gerði muninn væri æxlun. En Dawkins virtist ekki átta sig á því að þannig hefði hann rétt í þessu skilgreint líf þrátt fyrir allt, að minnsta kosti að hluta. Þessi greinarmunur skipti hann bersýnilega máli, en tog um það hvað væri líf og hvað ekki, hvort bakteríur væru lífverur eða hvað, fannst honum bara vera raus.

Allar spurningar sem innihéldu einhvers konar gagnrýna skoðun á innra eðli þeirra fyrirbæra sem til umræðu voru, um merkingu þeirra eða hvort þeir teldust vera hitt eða þetta, öll blæbrigði, svarið við þeim öllum var alltaf: „til hvers að pæla í því?“

Umræða þeirra félaga fór oft út í einmitt þetta, það sem væru „eingöngu merkingarfræðilegar spurningar“ („just a semantic question“), eins og merking orðanna sem þeir nota skipti bara engu máli. „Þetta er kannski svona ‚við þekkjum það þegar við sjáum það‘ dæmi“ sagði Krauss í miðri setningu og aftur og aftur kom merkingarfræðin við sögu og einhverjar óljósar persónur sem Dawkins nefndi „heimska heimspekinga“ („stupid philosophers“) en átti (sennilega) ekki við alla greinina heimspeki – eða hvað veit ég? Allar spurningar sem innihéldu einhvers konar gagnrýna skoðun á innra eðli þeirra fyrirbæra sem til umræðu voru, um merkingu þeirra eða hvort þeir teldust vera hitt eða þetta, öll blæbrigði, svarið við þeim öllum var alltaf: „til hvers að pæla í því?“ („what‘s the point?“)

Þegar Dawkins svaraði í fyrsta skiptið á þennan veg nefndi hann sem dæmi, í framhjáhlaupi, að það skipti nákvæmlega engu máli hvort Plútó væri pláneta, en Krauss greip fram í fyrir honum og sagðist reyndar hafa mjög sterka skoðun á því. „Nei, það hefurðu ekki,“ svaraði Dawkins ókíminn. Getur verið að vísindamanni sé raunverulega í nöp við skilgreiningar? Ég skil ekki á hvaða forsendum hann á þá að geta starfað. Hann talar um kjarnsýrur og þróun en hvað ef hann væri beðinn að gefa upp skilning sinn á þessum hugtökum? Eru ekki skilgreiningar einmitt til þess að hægt sé að ræða hlutina? Er hann mótfallinn því að skilgreina muninn á RNA og DNA eða hefur hann sinn eigin skilning á þeim eða hvernig á þetta eiginlega að virka? Er þetta bara fjasið í heimskum heimspekingum eða eru það aðeins skilgreiningarnar á lífi og Plútó sem skipta engu máli?

Þegar þessum þætti umræðunnar var hér um bil lokið skaut Krauss inn í: „Og meðan ég man: Plútó er pláneta!“

Afstaða til þekkingarfræði

Vandamálið í þessu öllu saman er, að mér sýnist, afstaða nefndra vísindamanna til þekkingarfræði: þeir vita allt sem þeir vita, en þeim virðist standa á sama um hvernig þeir vita það. Þeim gagnast ekkert fjas vitlausra heimspekinga eða einhverjar fálmkenndar pælingar um merkingu orða eða skilgreiningar hugtaka; það sem vantar einfaldlega í heiminn er skilningur á því hvernig allt sem þeir gera er frábært og að fólk átti sig á því í eitt skipti fyrir öll að annarra svara er ekki þörf. Þeir eru komnir með þetta.

Þetta viðhorf kemur hvergi eins skýrt fram og í orðum Stephens Hawking og Leonards Mlodinow að heimspekin sé dauð. Það er eins og þekkingarfræðileg afstaða þeirra (eða skortur á henni) hamli skilningi þeirra á því hvað heimspeki er. Grunnforsenda allra röklegra nálgana þeirra á efni sitt, á túlkun þeirra og framsetningu á eigin gögnum, og þar með á alla kenningasmíð eðlisfræðinnar, er einmitt sjálf heimspekin. Það er stundum eins og þeir raunvísindamenn sem hér hafa verið nefndir haldi að heimspeki sé iðkuð eins og í fornöld og sé öll einhverjar barnalegar pælingar um fjögur frumefni, óyfirstíganlegar vegalengdir og að allt sé í kyrrstöðu; eða einhverjar rökleikniæfingar sem hafi lítið sem ekkert að gera með raunveruleikann sem hin hlutlausu mælitæki hafi nú náð utan um og þeir sem vísindamenn svo hlutleysislega setja fram í bókum sínum – og andvarpa svo sáran þegar þeir eru gagnrýndir á einhvern veg.

Ég skil ekki hvernig vísindamenn sem hafa jafn einfeldningslegt viðhorf til þekkingar geta fengið vinnu á rannsóknarstofu til að byrja með, hvað þá orðið heimsþekktir í sínu fagi. Þetta eru menn sem telja sig búa yfir gagnrýninni lífsafstöðu en eru svo ítrekað staðnir að því að skíta út kollega sína í öðrum greinum fyrir það að hafa gagnrýna afstöðu til þekkingar. Það er kannski ekki að furða að fólki gangi illa að tala saman á milli greina (í Háskóla Íslands heitir þetta að vera „hinum megin við Suðurgötuna“ en á milli Reykjavíkurháskólanna tveggja heitir það að vera „vitlausum megin við Vatnsmýrina“). Ástandið er óviðunandi eins og er.

Á okkar tímum eiga hugvísindi undir högg að sækja. Þau liggja undir grófasta niðurskurði allra vísindagreina og síðan ég man eftir mér hafa þau verið nefnd „kjaftafög“ – og það uppnefni er ekkert gamanmál. Í því orði felst einmitt sama gagnrýni á þessar greinar og greina má í orðræðu Hawking og Mlodinow, deGrasse Tyson, Dawkins og Krauss. Heimskir heimspekingar, alltaf að blaðra eitthvað, geta ekki bara séð hlutina eins og þeir eru, þurfa alltaf að skilgreina allt, skilja ekki heiminn í raun. Og með þessu spilar almenningur. Fólk heldur að vísindi séu ekki vísindi nema þau séu að öllu leyti empirísk. Að rannsóknarniðurstöður þurfi allar að vera kvantítatífar og mælast í talnagildum.

Þetta er ekki orðræða sem er til þess fallin að efla þekkingu, heldur sníða henni þröngan stakk sem hentar einsleitri heimssýn. Sannleikurinn er algjör og hann er fundinn. Vinsamlegast gagnrýnið hann ekki. Aldeilis einkunnarorð fyrir háskólamenn að prýða sig með.

Hundruð þurftu frá að hverfa af spjalli þeirra Dawkins og Krauss. Milljónir horfa á þá á YouTube og tugmilljónir fylgjast með þáttum Neils deGrasse Tyson í sjónvarpi. Nánast allir sem á annað borð til þekkja líta á Stephen Hawking sem gáfaðasta mann veraldar og þó er hann með algjörlega gagnrýnislausa afstöðu til eigin þekkingar og ágætis sem vísindamanns. Þetta eru áhrifaríkir menn og þeirra afstaða til hugvísinda virðist vera sú að þau megi missa sín. Og fólk bíður í röðum eftir að heyra þá bulla þetta eins og þeir viti yfirleitt hvað þeir eru að fara fram á: að grundvöllur allrar vísindaiðkunar sé lagður til hliðar enda skipti hann engu máli. Svo vill til að það er einmitt stærsta hættan sem háskólar heimsins standa frammi fyrir núna.

Ég efa það ekki að þessir ágætu menn séu allir framúrskarandi vísindamenn á sínu sviði. En þeir ættu kannski að íhuga að hætta þessum stórkarlalegu yfirlýsingum sem ekkert innihalda nema loftið úr þeim sjálfum áður en þeir svíða jörðina undan fótum sér. Þeir hafa sannarlega komist langt í lífinu, en með þessu móti munu þeir á endanum gera meira til að grafa undan háskólakerfinu sem þeir eru málsvarar fyrir en að verja það. Þetta er ekki orðræða sem er til þess fallin að efla þekkingu, heldur sníða henni þröngan stakk sem hentar einsleitri heimssýn. Sannleikurinn er algjör og hann er fundinn. Vinsamlegast gagnrýnið hann ekki. Aldeilis einkunnarorð fyrir háskólamenn að prýða sig með.

[line]

[1] Með því vil ég þó alls ekki gera lítið úr þeirri staðreynd að raunvísindi búa einnig við yfirgengilegt fjársvelti, ekki síst við Háskóla Íslands. Pólitík afturhaldsaflanna beinist enda gegn háskólakerfinu í heild sinni, einkum þeirri gagnrýnu hugsun sem þar er lögð rækt við. Á þeim metum vega hugvísindin þó þyngst þar sem það er einkum innan heimspekilegrar hefðar sem gagnrýni á ráðandi öfl er hvað veigamest.

[Mynd fyrir ofan grein: Af samtali líffræðingsins Richard Dawkins og eðlisfræðingsins Lawrence M. Krauss á kvikmyndahátíðinni AFO í Olomouc í Tékklandi, sjá hér]

[fblike]