Bernskuskeið bókmennta

Dagný Kristjánsdóttir
Bókabörn – Íslenskar barnabókmenntir verða til
Háskólaútgáfan, 2015

Dagný Kristjánsdóttir prófessor hefur sent frá sér verkið Bókabörn – Íslenskar barnabókmenntir verða til. Þetta er upprunasaga eins og titillinn bendir til, Dagný fjallar um aðdraganda og upphaf íslenskra barnabóka og rekur sögu þeirra fyrsta skeiðið. Sagan hefst árið 1780 þegar bók séra Vigfúsar Jónssonar kom út, Barnaljóð með ljúflingslag. Um var að ræða heilræðavísur sem Vigfús orti til dóttur sinnar og segja má að með þeim hafi ákveðinn tónn verið sleginn, barnabækur skyldu ala lesendur sína upp. Þetta stef hefur ómað allar götur síðan, mishátt að vísu, og það er ekki síst vegna þess sem barnabækur hafa svo margt að segja um viðhorf samtímans til barna og bernskunnar. Börn eru ekki bara söguhetjur í barnabókum heldur einnig innbyggðir lesendur og sem slík eru þau afsprengi tíðarandans.

Bókabörn er því öðrum þræði hugmyndasaga. Börn í barnabókum endurspegla hugmyndir höfundanna og þess samfélags sem þeir skrifa inn í. Dagný rekur hugmyndasögu bernskunnar aftur til miðalda, staldrar við í upplýsingunni þegar Barnaljóð Vigfúsar koma út, en lengst dvelur hún við þau tímabil sem meginhluti bókarinnar fjallar um, rómantík og nýrómantík. Dæmin sem hún tekur eru fjölmörg og forvitnileg, sum flúruð og kristileg, önnur sérlega krassandi, sótt í móralskar hryllingsbókmenntir sem kollvarpa viðteknum hugmyndum um að barnabækur séu krúttlegar og endi vel.

Dagný hefur skarpa yfirsýn og nýtir sér áralanga reynslu sína af kennslu og rannsóknum á barnamenningu við ritun Bókabarna. Hún afmarkar viðfangsefnið og rekur undir það styrkar stoðir með hugmyndasögunni sem fléttað er saman við sögu barnamenningar.

Bókabörn er þarft innlegg á fræðasvið sem allt of lítið hefur verið sinnt. 35 ár eru síðan Silja Aðalsteinsdóttir sendi frá sér bókina Íslenskar barnabækur 1780-1979 þar sem hún rekur 200 ára sögu íslenskra barnabókmennta. Skiljanlega þarf að fara hratt yfir sögu þegar svo langt tímabil er undir. Dagný hefur skarpa yfirsýn og nýtir sér áralanga reynslu sína af kennslu og rannsóknum á barnamenningu við ritun Bókabarna. Hún afmarkar viðfangsefnið og rekur undir það styrkar stoðir með hugmyndasögunni sem fléttað er saman við sögu barnamenningar. Stærstur hluti bókarinnar fjallar hins vegar um höfundarverk fjögurra valinkunnra brautryðjenda. Dagný greinir verk þeirra í ljósi ævi þeirra og umhverfis og setur þau jafnframt í alþjóðlegt samhengi. Höfundarnir fjórir störfuðu á Íslandi, í Kaupmannahöfn, Þýskalandi og Ameríku og tveir þeirra höfðu að miklu leyti alist upp erlendis, í frönskum og breskum menningarheimi. Höfundarnir fjórir, Jónas Hallgrímsson, Jón Sveinsson, Sigurbjörn Sveinsson og Jóhann Magnús Bjarnason, drukku í sig bókmenntastrauma samtímans og höfðu mótandi áhrif á fjölmarga rithöfunda sem á eftir komu. Verk þeirra vísa í dönsk ævintýri, breskar og franskar ævintýrasögur, nýlendubókmenntir og evrópska drengjamenningu. Með þessu sjónarhorni varpar Dagný nýju og fjölmenningarlegra ljósi á upphafsskeið íslenskra barnabókmennta.

Hinir fjórir fræknu fá hver sinn kafla þar sem einkenni þeirra sem bókabarna eru undirstrikuð. Jónas Hallgrímsson er rómantíska barnið, Nonni trúaða barnið, Sigurbjörn Sveinsson er tilfinningasama barnið og Jóhann Magnús Bjarnason er úrræðagóða barnið. Jónas og Sigurbjörn upphefja veröld sem var, bæði bernskuna og sveitina, báðir misstu þeir föður sinn ungir og skrifa falleg ævintýri, Jónas í anda H.C. Andersen, Sigurbjörn siðbætandi sögur. Jóhann Magnús og Nonni skrifa meiri hasarsögur, fjarri lesendum sínum á Íslandi en inn í evrópska bókmenntatísku, annar þó búsettur í Kanada. Báðir kveðja þeir Ísland á barnasaldri, Jóhann kemur aldrei aftur en Nonni sem fullorðinn. Dagný tengir Nonna við Robinson Krúsó, Jóhann Magnús dýrkaði hins vegar Charles Dickens en mótaðist einnig af Victor Hugo, Jules Verne og Robert Louis Stevenson. Það koma því margar þekktar persónur við sögu í Bókabörnum.

Jóhann Magnús Bjarnason er sennilega sá sem fólk síst þekkir nú til dags. Hann er engu að síður forvitnilegur höfundur, eins og greiningin í Bókabörnum sýnir. Hann flytur barnungur til Kanada með foreldrum sínum og drekkur þar í sig breskar ævintýrasögur sem hann sækir síðar innblástur til. Einkenni hans eru fjörleg frásagnaraðferð, spennandi söguþráður og söguhetjur úr lágstétt líkt og hjá Dickens. Dagný rekur viðtökurnar sem verk Jóhanns Magnúsar fá á Íslandi, dómarnir eru gjarnan harkalegir og endurspegla viðhorf til barnabóka, barnabókahöfunda og í tilfelli Jóhanns Magnúsar, til Vesturfaranna. Viðtökusagan sýnir stöðu íslenskra innflytjenda í Vesturheimi og viðhorfin sem þeir mættu frá þeim sem heima sátu. Hér birtist athyglisverð orðræða um flótta frá Íslandi og svik við landið. Málfarslögreglan situr fyrir hinum brottflutta þegar hann hættir sér inn á íslenskan bókamarkað, ítrustu kröfur eru gerðar um íslenskukunnáttu og Íslendingasagnastíl. Minna er rætt hvort ungu fólki líki lesturinn.

Hið bernska var heimfært upp á höfundinn sem varð að einhvers konar eilífðarbarni.

Viðtökurannsóknir eru nauðsynleg forsenda þess að öðlast skilning á stöðu barnabókmennta og barnabókahöfunda. Lesendahópurinn hafði engin tækifæri til að tjá sig og þeir sem settust í dómarasætið áttuðu sig ekki endilega á því hvers konar bókmenntir þeir væru með í höndunum. Höfundar sem lögðu fyrir sig ritstörf fyrir unga lesendur hlutu að vera öðruvísi en fólk var flest, einfeldningar, jafnvel svolítið leiðinlegir í gáfumennasamkvæmum, eins og Laxness lýsti víst Nonna og Sigurbirni Sveinssyni. Dagný rekur viðtökur við verkum fjórmenninganna rækilega og sú saga er stórmerkileg. Allir fengu þeir þau ummæli að verk þeirra væru saklaus, einlæg, hrein og tær: Hið bernska var heimfært upp á höfundinn sem varð að einhvers konar eilífðarbarni. Dagný bendir á þá áhugaverðu staðreynd að enginn talaði um Robert Louis Stevenson sem „barn að eilífu“ fyrr en eftir að Gulleyjan hafði verið markaðsfærð fyrir börn (bls. 254). Þannig loðir hugmyndin um barnaskap við barnabækur og höfunda þeirra frá upphafi (og gerir kannski enn?).

Dagný greinir höfundarverk fjórmenninganna með bókabarnið í brennidepli, en dregur einnig upp skýra mynd af þeim sem einstaklingum. Með því vekur hún spurningar um þá fegruðu mynd sem þeir draga upp af eigin bernsku. Allir lýsa þeir bernsku sinni sem sæluríki þó að í raun og veru hafi bernska þeirra verið allt annað en dans á rósum. Dagný notar þessa staðreynd til að ræða hugmyndir sem barnabókahöfundar mæta gjarnan, að aðalpersóna í raunsæisverki sé höfundurinn sjálfur. Nonni og Sigurbjörn Sveinsson gefa hvað mest tilefni til þess að draga þær ályktanir, en Dagný sýnir fram á að bókabörnin þeirra eru ekki þeir sjálfir. Þau eru sviðsett, sköpunarverk, og þau ber að túlka sem slík.

Kaflarnir um Jónas, Nonna, Sigurbjörn og Jóhann Magnús eru skemmtileg lesning. Feðurnir fjórir, eins og Dagný kallar þá, eru þeir fjórir rithöfundar sem mest áhrif höfðu á íslenska barnabókmenntasögu á bernskuskeiði hennar. Sú spurning vaknar sjálfkrafa hvort barnabókmenntasagan sé kvenmannslaus í upphafi. Dagný svarar þeirri gagnrýni sjálf í lokakafla bókarinnar: „Ef þeir eru „feður“ íslenskra barnabóka er vert að minna á að á undan þeim komu nafnlausar sagnakonur sem sögðu þjóðsögur og ævintýri, fóru með barnagælur og barnafælur fyrir börn sín og það eru „mæður“ íslenskra barnabókmennta.“ (bls. 249)

Bókabörn er falleg bók, um 300 síðna kilja, prýdd fjölda ljósmynda, bæði af höfundunum fjórum og tíðarandamyndum. Kápan, sem Ragnar Helgi Ólafsson hannaði, er hlý, heitur, gulur litur, snjáðir smábarnaskór í styrkum höndum, hvítir skrifstafir. Óður til nostalgíunnar sem umlykur barnabókmenntir og litar alla umfjöllun um þær. Þetta er rómantísk kápa og í anda rómantíkurinnar er bernskan upphafin; táknmynd hins fyrsta æviskeiðs er beinlínis hafin á loft. Hin rómantíska bernska er besta skeið ævinnar en gildir það einnig um bernskuskeið bókmennta? Þeirri spurningu er ósvarað. Dagný skilur við söguna þegar íslenskar barnabókmenntir hafa slitið barnsskónum.

Hvað er barnabók og hvernig á að meta barnabækur? Hvað gerir barnabók góða?

Bókabörn er merkilegt framlag til barnabókarannsókna og gefur íslenskri bókmenntasögu fyllri mynd. Höfundur dregur upp skýra mynd af því menningarlega og hugmyndafræðilega umhverfi sem íslenskar barnabókmenntir urðu til í. Mikil gróska er í bókmenntaheiminum, mörk bókmenntagreina óljós og skáldsagan að fæðast, trúartextar, uppeldiskver, lestrarbækur og ævintýrabækur krauma í sama pottinum. Menn reyna að átta sig á sérstöðu bernskunnar en sumir eiga erfitt með að viðurkenna að börn þurfi sínar eigin bókmenntir, hvað þá að nokkur rithöfundur með sjálfsvirðingu vilji leggja ritstörf fyrir börn fyrir sig. Upp sprettur hugmyndin um eðli barnabókahöfundarins; eilífðarbarnið. Enn eru menn vaklandi í viðhorfum til bókmenntaverka fyrir unga lesendur. Hvað er barnabók og hvernig á að meta barnabækur? Hvað gerir barnabók góða? Er það að barnið hafi gott af því að lesa bókina? Er það að bókin skemmti barninu? Er það að bókin skemmti hinum fullorðna lesanda? Að nostalgía bernskunnar umlyki hann og flytji í tímavél aftur undir sæng með vasaljós? Þarf maður kannski þegar öllu er á botninn hvolft að vera bernskur í anda til að geta metið – og skrifað – barnabækur? Hvort sem við nálgumst barnabækur sem fræðimenn, höfundar eða bara „venjulegir“ lesendur burðumst við fullorðna fólkið með viðhorf til bernskunnar og barnabóka sem ágætt er að horfast í augu við. Bókabörn sýna vel hversu mótandi áhrif þessar hugmyndir hafa á bókmenntirnar og viðtökur þeirra.

 

[fblike]