Skoska leikritið í íslenska þjóðleikhúsinu

Mikil hjátrú hefur verið bundin Macbeth, hinu fræga leikriti William Shakespeare. Það er eins og þeir sem komið hafa að sýningu verksins hafi óttast að illska þess og forneskja yfirfærðist á þá sjálfa og eitt af því sem átti að geta forðað ósköpunum var að nefna verkið ekki þess rétta nafni heldur kalla það „skoska leikritið.“  Þetta ramma verk birtist okkur nú á sviði Þjóðleikhússins í leikstjórn Ástralans Benedict Andrews.

Nornirnar

Leikritið hefst á því að Macbeth (Björn Thors) og besti vinur hans Bancquo (Hilmir Snær Guðnason) hitta þrjár nornir, sem spá því að Macbeth muni rísa hratt til metorða og verða kóngur en það verði engu að síður synir Bancquo sem muni landið erfa. Þessar þrjár nornir eru í þessari sýningu kassadama í kjörbúð (Ólafía Hrönn Jónsdóttir), rugluð “plastpokakona” (Guðrún Gísladóttir) og klæðskiptingur og vændiskona (Atli Rafn Sigurðsson). Þetta eru þrjár konur úr lægsta og fyrirlitnasta lagi samfélagins, eins og nornirnar urðu raunar líka, og hinn örlagaríki spádómur verður vægast sagt tvíræður úr þeirra munni; Eru þær að spila með höfðingjana? Eru þær að hefna sín með því eina valdi sem þær hafa – tungumálinu?

Þetta og annað í nútímafærslu leikritsins varpaði nýju ljósi á verkið; að mínu mati, og þannig eiga nútímafærslur að virka, þær eiga aðeins rétt á sér ef þær færa verkið inn í okkar tíma og okkar líf og bæta einhverju við það.

Metnaður og morð

Oftast hefur leikritið um Macbeth verið túlkað sem siðferðilegt leikrit um metnað eða höfuðsyndina „hégómagirnd“ sem er upphaf allra synda og óvinur alls siðferðis. Macbeth (Björn Thors) rís upp gegn guði sínum og konunginum sem fulltrúa hans á jörðu og myrðir hinn vinsæla Duncan konung (Pálma Gestsson) til að flýta því að spádómurinn um hans eigin konungdóm rætist. Þetta eru drottinssvik í öllum skilningi en það er ekki fyrst og fremst valdið og hinn félagslegi og trúarlegi rammi um líf okkar sem Benedict Andrews hefur áhuga á í túlkun sinni á leikritinu.

Í viðtali í leikskrá segir hann: „Til þess að spá nornanna rætist þarf Macbeth að myrða konunginn, og leikritið fjallar um þann tíma í lífi mannsins sem líður á milli hugmyndarinnar um voðaverk og verknaðarins sjálf. Þetta er tími sem líður eins og hryllilegur draumur. En það er einmitt þetta hik, á milli hugmyndar og verknaðar, sem gerir okkur að manneskjum.“ Þetta er vel sagt og þegar framkvæmd hefur verið ákvörðunin um að fara yfir mörkin og svifta aðra manneskju lífinu, hefur samfélagssáttmálinn verið rofinn. Þetta kallar Georges Batille „yfirfarir“ (transgression), stigið er yfir mörkin, tryggðir rofnar og illskan og óttinn eiga næsta leik. Um þetta fjalla nokkur helstu verk bókmenntanna, fyrst upp í hugann kemur hið mikla verk Dostojevský, Glæpur og refsing.

Kynlíf og glæpur

Margrét Vilhjálmsdóttir var kyngimögnuð lafði Macbeth. Mér finnst ég hafi ekki séð Macbeth hjónin svo ung á sviði áður og við það verður ótalmargt í verkinu skiljanlegra. Þau geta ekki beðið eftir að komast í VIP-klúbbinn og fá að ráða öllu. Þegar Macbeth stendur frammi fyrir verknaðinum og hikar hvetur unga konan hann til verksins, tilhugsunin um að fara yfir mörkin æsir hana upp og kynlíf, spenna og siðrof verða eins og víma þar til hinn viðbjóðslegi líkamleiki blóðbaðsins vekur lafðina upp en sefjar Macbeth enn meira, hún getur ekki losnað við morðið – hann getur ekki fengið nóg. Ástin deyr og afmennskun og ofbeldi leysa kynlífið af hólmi. Allt hverfist um að halda völdum og vísanirnar í pólitíska atburði samtímans t.d. í Sýrlandi verða nærtækar. Þegar konungi eru færðar fréttirnar af dauða drottningar segir hann tómlætislega: „Hún hefði allténd einhverntíma dáið.“

En áhorfendur geta ekki slitið sig frá djöfulskapnum fremur en hjónin. Þeir horfa á sjálfa sig í sýningunni. Þegar Lafðin liggur og engist um í lostablandinni kvöl, lyftir hún stórum spegli sem speglar ekki bara hana heldur áhorfendur. Sömuleiðis er sjónvarpsskjár notaður öðru hvoru eins og veruleikasjónvarp („Brostu – þú ert í beinni“) og sýnt í nærmynd hvernig Lafðin meiðir sjálfa sig á laun, hvernig ráðamenn brosa og ljúga, hvernig barn er drepið.

Rennur blóð eftir slóð ….

Í uppfærslu Michael Thalheimer á Oresteiu? eftir Aeschylus í Deutsches Theater í Berlín 2007 helltu leikararnir mörgum lítrum af leikhúsblóði úr stórum brúsum yfir höfuð sér öðru hverju og það var renna fremst á sviðinu sem tók við blóðflóðinu og forðaði því að allt flyti burt sem á sviðinu var.  Í Macbeth sýningu Þjóðleikhússins flaut blóðið, sem búast má við þegar konungur breytist í slátrara, en um leið breyttist sviðið í Þjóðleikhúsinu í skautasvell sem var svolítið hallærislegt.

Margir verðskulda lof fyrir þessa sýningu og hún varð framúrskarandi vegna þess að hópurinn gaf hvergi eftir – en ég get ekki annað en nefnt sérstaklega þýðingu Þórarins Eldjárns sem sameinar fegurð og tryggð við frumtextann. Þýðing hans er fyndin og lipur og bráðnaði á tungu leikaranna.

Ekki missa af þessari sýningu!