Ný leikgerð á Atómstöð Halldórs Laxness eftir nafna hans Halldór Laxness Halldórsson var frumsýnd 1. nóvember, í Þjóðleikhúsinu. Leikgerðin var unnin af Halldóri í samráði við leikstjórann Unu Þorleifsdóttur.
Þetta er ekki fyrsta leikgerð Atómstöðvarinnar. Hún sem var sýnd árið 1972 hjá Leikfélagi Reykjavíkur með Margréti Helgu Jóhannsdóttur í hlutverki Uglu. Sú leikgerð var eftir Svein Einarsson og Þorstein Gunnarsson. Leikgerð Bríetar Héðinsdóttur var sýnd hjá Leikfélagi Akureyrar 1982, Guðbjörg Thoroddsen lék Uglu þar og tveimur árum síðar, 1984, var frumsýnd kvikmynd Þorsteins Jónssonar, Atómstöðin, með Tinnu Gunnlaugsdóttur í hlutverki Uglu. Handritið gerðu Þorsteinn Jónsson, Þórhallur Sigurðsson og Örnólfur Árnason.
Það er engin furða þó að þessi bók hafi freistað leikhússins meira en önnur verk eftir Halldór Laxness, hún er ekki epísk eins og eldri verk hans heldur brotin upp í atriði og rými; hús Búa Árlands, hús organistans, Eystridal, Austurvöll. Bókin var aldarspegill á sínum tíma og markmið nýju leikgerðarinnar er að halda þeim spegli uppi fyrir samtíma okkar hér og nú.
Rými
Leikmynd gerir pólski snillingurinn Mirek Kaczmarek sem vann að uppfærslu sýningar Unu Þorleifsdóttur, Um það bil, í Póllandi. Svið Þjóðleikhússins hefur verið stækkað og er mjólkurhvítur geimur, gólfið í háglans, veggirnir mattaðir eða ættir þannig að listileg lýsing Ólafs Ágústs Stefánssonar fékk í þeim eigið líf. Ég get svarið að mér fannst þeir gráta í atriðinu þar sem Ugla huggar stúlkubarnið Aldinblóð eftir fóstureyðinguna. Tónlistin er í hæfum höndum Gísla Galdurs Þorgeirssonar og um hljóðmynd sjá Aron Þór Arnarson, Kristinn Gauti Einarsson og Gísli Galdur. Þar var meðal annars fluttur hinn elskaði texti Halldórs Laxness, Maístjarnan, í mögnuðum flutningi Snæfríðar Ingvarsdóttur og Gísla Galdurs.
Í þessu mikla sviðsrými er eitt orgel og nokkrir léttir bekkir sem eru færðir til eftir hentugleikum, oft eru þeir uppi við veggina og leikararnir standa eða liggja á þeim, oft í einhvers konar uppstillingu (tableu) en það er orðið eitt af höfundareinkennum Unu Þorleifsdóttur að allir leikararnir eru á sviðinu nánast allan tímann. Eins og áður sagði ferðast sagan sem sögð er í Atómstöðinni milli rýma, einkum húsa karlanna tveggja, Búa og organistans, sem verða helstu áhrifavaldar Uglu. Í sviðsmyndinni sem hér er unnið með er rýmið opið og sögurnar flæða þannig óhjákvæmilega saman sem kemur niður á sterkri andstæðunni milli hins háborgaralega heimilis Búa og hins anarkíska húss organistans. Raunar er þáttur organistans rýr í þessari leikgerð. Hins vegar er gott flæði í sýningunni, hún er hröð en svolítið skjöldótt, hröð og fyndin á köflum en hægari og þreytandi í öðrum köflum.
Ugla í Undralandi
Ugla er leikin af ungri leikkonu, Ebbu Katrínu Finnsdóttur. Hún veldur þessu stóra hlutverki prýðilega. Framsögn hennar er góð, bæði skýr og blæbrigðarík en ekki gat ég með nokkru móti skilið búning hennar. Mirek Kaczmarek sér um búningana sem eru mjög skrautlegir. Kjóll Uglu er stór og mikill, hvítur og örlar á bláu. Stóra skrautlega herðasláin sem hún bar minnti á einhvers konar vængi og allt leikgervið hafði barnslega og jafnvel trúarlega skírskotun. Eitthvað við víða pilsið og slegna hárið minnti mig líka á teikningar John Tenniel af Lísu í Undralandi. Raunar væru þau tengsl ekki svo vitlaus því að borgin og nútíminn eru algjörlega framandi fyrir Uglu, Eystridalur hefur á engan hátt búið hana undir þær andstæður sem mæta henni. Það var raunar eitthvað sérlega þversagnakennt við lögn persónunnar.
Frú Árland (Birgitta Birgisdóttir) er klædd í viðamikinn silfurkjól hefðarkonu frá nítjándu öld sem undirstrikaði stöðu hennar en að öðru leyti er túlkun Birgittu á frúnni og afstaða hennar til Uglu ekki eins hrokafull og móðursjúk og hún er látin vera í Atómstöð Halldórs Laxness þar sem farið er hörðum höndum um frúna. Í sýningunni í gær var eins og hún væri að reyna að sætta sig við hina uppreisnargjörnu vinnukonu sem eiginmaðurinn hefur ekki augun af en að lokum springur þó stéttahatrið út í fullum blóma. Börnin á heimilinu, Guðný/Aldinblóð (Snæfríður Ingvarsdóttir) og drengirnir Arngrímur/ Landaljómi (Arnmundur Ernst Backman) og Þórður/Gullhrútur (Hallgrímur Ólafarsson) eru klædd í amerísk tískuföt og það eru líka að sumu leyti þrír ungir íslenskir öreigar árið 1946, sem eru klæddir í eins konar samfestinga eins og hermenn! Búningur organistans (Stefán Jónsson) var sömuleiðis stílfærður og tvíkynja því hann var með sterka augnmálningu í fínum hálfgagnsæjum undirkjól, pilsi og töff leðurjakka við. Í staðinn fyrir kynleysið og upphafninguna sem fylgir honum í bók Halldórs tefldi Stefán fram persónu sem skilur bæði kynin en dæmir hvorugt. Það var ef til vill vel við hæfi að einu borgaralegu klæddu persónurnar voru íhaldsmennirnir með Búa Árland (Björn Thors) í fararbroddi. Yfirleitt hefur hann verið leikinn af eldri leikara og það var hressandi að sjá hann leikinn af manni sem Ugla væri líkleg til að laðast að.
Atómstöðin – endurlit
Titill sýningarinnar er Atómstöðin og undirtitill er “endurlit”. Hún uppfyllir loforð sitt í því að hér endurskoðar Halldór Laxness Halldórsson og ný kynslóð leikhússfólks verkið út frá sinni sýn og gildismati, sínum húmor og súrrealisma. Ef á að taka þetta endurlit saman felst það kannski fyrst og fremst í hinni póst-dramatísku nálgun þar sem leikararnir stöðva sýninguna og ræða framhaldið og benda þannig á leikhúsið sem verðandi. Innskot um fjármál leikhúsa og uppistand um lífsstílshræsni rufu sömuleiðis sögu og skilaboð upprunalegu sögunnar og minntu á þó verkið segi annað varð kapítalisminn ofan á. En spyr ekki sú heimsmynd sem við stöndum frammi fyrir núna hvað það hafi kostað og hvernig sé hægt að bjarga því sem bjargað verður?
Hús organistans er griðastaður særðra fórnarlamba kapítalismans í Atómstöðinni. Kristín Nanna Einarsdóttir, leiklistargagnrýnandi Hugrásar segir í BA-ritgerð sinni um Organistann að hann lifi í “samræmi við boðskap Bókarinnar um veginn um dygðugt aðgerðaleysi” og náttúrusýn hans og Jóns Prímusar samræmist hugmyndum taóismans um hið eilífa ferli veraldarinnar sem felur í sér stöðuga umbreytingu alls sem er. Hún segir að “orðræða organistans um „blómin ófeigu“ eigi sér einkum hliðstæðu í náttúruhugmyndum taóismans.” Þetta er jafnframt í augum margra sá hugmyndafræðilegi valkostur sem samtími okkar stendur frammi fyrir andspænis hlýnun jarðar. Ég skil þess vegna ekki hvers vegna hugmyndir organistans fá ekki að leika stærra hlutverk í leikgerðinni.
Taó hefur verið skorin niður í nánast ekki neitt í þessu nýja endurliti. Aftur á móti er hin pólitíska andstaða við „landsöluna“, þegar herstöðvarnar voru leyfðar og Ísland gekk í Nató á síðari hluta fimmta áratugarins, tekin upp á arma leikgerðarinnar undir slagorðinu: “Allt allt allt nema þetta eina eina eina.”
Það er Ísland sem ekki má selja. Mótmælendur syngja „Ísland ögrum skorið“ og það gerðu þeir vafalaust árið 1946 þegar ameríski herinn vildi ekki fara heldur færa út kvíarnar. En hvers vegna eru mótmælendur látnir syngja ættjarðarsöngva í lok endurlitsins? Er verið að vísa í nútímann til sölu stórra landsvæða til erlendra fjárfesta sem margir hafa þungar áhyggjur af? Er verið að vara við endurnýjuðum áhuga risans í vestri á herstöðinni í Keflavík? Er sýningin að taka undir alþjóðlega baráttu fyrir náttúrunni? Ef svo er þá lýkur sýningunni á mótmælafundi þar sem reykur (gas?) stígur upp og dreifiritum er blásið yfir mótmælendur, takturinn harðnar þegar mótmælendur syngja við raust “Ísland er land þitt” við hinn hugmyndafræðilega hæpna texta Margrétar Jónsdóttur frá 1954. Hvernig á að túlka þetta?
Ef til vill er verið að vara við því að ást á landinu og barátta fyrir náttúru þess og auðlindum geti breyst í þjóðernisstefnu og fasisma ef menn hlusta ekki á hina hljóðlátu en ákveðnu lífsskoðun organistans um “dygð án dygða”, hafna stríði og græðgi en bera virðingu fyrir sköpunarverkinu og hringrás þess?
Alla vega finnst mér það nokkuð ljóst að hin nýja Atómstöð vekur fullt af spurningum og ögrar áhorfendum af sömu óbilgirni og sú gamla.
Um höfundinn
[fblike]
Deila