Fortíðarmein

Óhugnanlegasta atriðið í Sumarbörnum, nýrri íslenskri kvikmynd eftir Guðrúnu Ragnarsdóttur og hennar fyrstu í fullri lengd, á sér stað þegar vel er farið að síga á seinni hlutann. Pálína Pálsdóttir (Brynhildur Guðjónsdóttir) leitar systkinanna Eydísar (Kristjana Thors) og Kára (Stefán Örn Eggertsson), en saman hafa þau hlaupist á brott frá sveitardvalarheimilinu sem Pálína hefur umsjón með. Leitin fer fram í bifreið og bílstjórinn er smiður nokkur (Jói Jóhannsson) sem hefur það lauslega skilgreinda hlutverk á heimilinu að dytta að hinu og þessu sem þarfnast lagfæringar. Af þessum sökum er hann mikið á vappi og hefur ráðrúm til að fylgjast með börnunum og kortleggja hegðun þeirra, auk þess sem hann getur þegar lítið ber á, gaukað að þeim góðgæti. Athygli hefur þó áður vakið að hann vill aðeins gefa stúlkunum nammi, strákarnir fá þvert nei þegar þeir spyrja.

Mikið veltur á að börnin finnist. Umhverfið er hráslagalegt – hraun, fjalllendi og steindrangar – og ekki hægt að ganga að því sem vísu að systkinin, sem hyggjast ganga til Reykjavíkur og finna þar móður sína, lifi af, týnist þau. Smiðurinn og dvalarheimilisstýran koma auga á börnin í myrkrinu en þau fela sig og svara engu köllum Pálínu meðan smiðurinn hengur áhugalaus utaní jeppanum. Svo hreytir hann hálfpartinn í meðleitarkonu sína að vera ekki með þessi köll, það hræði bara börnin. Pálína snýst á hæli og svarar að hann sé ástæðan fyrir því að börnin séu hrædd, ekki hún, og að hann viti vel um hvað hún sé að tala. Þarna kemur fram í fyrsta sinn að Pálína er fyllilega meðvituð um að smiðurinn er barnaníðingur er velur sér fórnarlömb úr hópi stúlknanna sem dvelja á heimilinu, barnungar allar. Fyrr í myndinni, líkt og vikið er að hér að ofan, hafa áhorfendur einmitt fylgst með því hvernig hann „venur“ (e. groom) Eydísi við sig og vinnur traust hennar, áður en hann ræðst til atlögu.

Af smiðinum stafar því raunveruleg ógn en fátt getur svosem talist dvalarheimilinu til framdráttar, ekki síst í huga nútímaáhorfenda. Enda hafa viðhorf til barna og barnauppeldis tekið stakkaskiptum á liðnum áratugum. Sögutími myndarinnar er öndverður sjöundi áratugur liðinnar aldar, og dvalarheimilið er kennt við Arnartanga, þótt nákvæm landfræðileg teikn séu að öðru leyti látin vera óljós. Færa má getur að því að heimilið eigi sér raunverulega fyrirmynd, Silungapoll svokallaðan, en því heimili var lokað í sömu rassíu og sá til þess að starfsemi dvalarheimilanna á Breiðuvík og Bjargi var lögð af.

Börnin sem á Arnartanga dveljast eru af tvennum toga. Annars vegar er um börn að ræða sem koma frá „vandræðaheimilum“ í borginni og þarf að vista tímabundið af einni ástæðu eða annarri. Hins vegar eru börn sem eru eiga engan að, eru munaðarlaus og án aðstandenda. Fyrrnefndi hópurinn, sá sem á heimilinu dvelst tímabundið, eru sumarbörn, hin vetrarbörn. Eins og áður segir hefur margt blessunarlega breyst í viðhorfum til barna, ekki síst þeirra er búa við erfiðar heimilisaðstæður. Þá er ómennskan sem viðgekkst á sumum þeim dvalarheimilum sem hér voru rekin í fortíðinni vel þekkt, sem og það harðneskjulega viðmót sem lengst af mætti fátækum börnum án baklands, hugtök eins og „niðursetningur“ og „sveitaómagi“ segja ömurlega sögu.

Það er meira en að segja það að leggjast til atlögu við þessi fortíðarmein í formi fjölskyldusögu, en Guðrún Ragnarsdóttir leggur á djúpið og útkoman er forvitnileg og að mörgu leyti afskaplega vel heppnuð kvikmynd. Ákveðið einstigi þarf að feta í frásagnarlandslagi sem þessu þar sem ill meðferð á börnum, barnaníð og almenn óhamingja eru til umfjöllunar innan ramma fjölskyldumyndar. Þetta heppnast vonum framar, um það getur átta ára sonur minn sem sá myndina með mér vitnað. Áreitni smiðsins er aðeins sýnd einu sinni, og Eydís hleypur í burtu eins og fætur toga um leið og hún verður þess áskynja að eitthvað undarlegt sé að fara að gerast. Þá er ástleysi og niðurbrjótandi stofnanlegu skilningsleysi miðlað í gegnum kalt og fjarlægt viðmót Pálínu – og það er gert án þess að persónan verði að skrípamynd. Fyrst og fremst er þessum þáttum þó miðlað í gegnum endurtekningasama rútínu barnanna: Biðröð barna bíður þess að vera tannburstuð, í röð sitja þau á bekk uppvið vegg í fótabaði meðan Pálína krýpur hjá þeim hverju á fætur öðru með naglaklippur. Brenglun vistarinnar birtist einmitt í kaldhæðnislegum smáatriðum sem þessu. Það hvernig táhirða barnanna er í brennidepli dregur athyglina að öllu hinu sem ekki er sinnt, þetta er gert fyrir börnin meðan þau eru svipt svo fjölmörgum öðrum hlutum sem eru miklu mikilvægari.

Brynhildur er frábær í hlutverki hinnar kaldlyndu og hvössu hússtýru. Mikið mæðir á börnunum sem sömuleiðis skila sínu afar vel og raunar fer myndin örlítið nýja leið hvað leik þeirra varðar, sem er natúralískari en tíðkast, og gefur það góða raun. Vel er unnið með leikmynd og náttúru í tökum, og tökustíllinn fjarri hefðbundinn á köflum. Má þar nefna skotin þegar börnin vega salt en þá fylgir tökuvélin lóðaskálalögmálinu og börnunum upp og niður. Þegar fram í dregur og sprungurnar á raunsæi söguheimsins verða meira áberandi verður útlit myndarinnar einnig djarfara. Þar heppnast ekki allt sem reynt er en nógu margt gengur upp til að lokahlutinn standi undir sér. Um er að ræða períódumynd og gaman er að sjá hversu útsjónarsamar lokatökurnar eru í Reykjavík, en í fjarveru rándýrra tölvuinngripa er fjarri því auðvelt að viðhalda tímastaðsetningu frásagnarinnar í höfuðborginni.

[fblike]