Yfir stóra sviðinu í Þjóðleikhúsinu gnæfir risavaxin stálgrind sem samanstendur af háum kössum sem koma saman í kúpli efst. Ímyndunarafl áhorfandans tekur við sér og hann fer að reyna að finna merkingu í þessu – er þetta tákn nútíma, vísinda og tækni, stóriðjuver, stílfærð kónguló? Mögnuð, hörð tónlist Gísla Galdurs Þorgeirssonar kallaði líka á tengingar við vélahljóð og stóriðju. Á sviðsgólfinu er grænt teppi og lágar þúfur sem setið var á í upphafi og voru til trafalar, ekki fannst mér þær til bóta. Stálgrindin og hið stóra svarta baksvið gera leikmyndina dökka og kalda en á móti koma ljósir og jarðlitaðir búningar fólksins. Þessi sterka sviðsmynd og búningar eru eftir Evu Signýju Berger. Hringsviðið er mikið notað og einingar færðar til í leikmyndinni til að búa til mismunandi rými innan hringsins en grindin er ekki nýtt til að leika upp á við, lýsingin er áhrifamikil, ekki síst í lokin og það er Ólafur Ágúst Stefánsson sem stóð fyrir henni. Það eru áhugaverð viðtöl við leikstjóra, leikmyndahönnuð, dramatúrg og þýðanda á heimasíðu sýningarinnar á vef Þjóðleikhússins. Það er til fyrirmyndar en ég hefði gjarnan viljað hafa viðtöl við ljósahönnuð og tónlistarhöfund þar líka.
Leikgerðin
Leikrit Ibsens, En folkefiende (1882) skiptist í fimm þætti, hefur stranga klassíska byggingu og er afar vel skrifað. Arthur Miller gerði ameríska leikgerð úr verkinu árið 1950, stytti það verulega, skipti í þrjá þætti og lagaði að samtímanum í þeim skilningi að hann umskrifaði það mjög, einkum lokaþáttinn. Og það skiptir miklu máli því að hver leikgerð á þessum klassísku verkum er jafnframt túlkun og endurvinnsla.
Þær Una Þorleifsdóttir og Gréta Kristín Ómarsdóttir nota ekki texta Millers heldur fara beint í frumtexta Ibsen en stytta hann verulega og þjappa, einkum í fjórða þætti, á borgarafundinum, þar sem bæjarbúar samþykkja að Stokkmann sé óvinur fólksins. Una og Gréta einbeita sér fyrst og fremst að kjarna verksins, sannleikskröfu Stokkmanns (Björn Hlynur Haraldsson) fyrir hönd vísindanna og átökum hans við bæjarstjórann, systur sína Petru Stokkmann (Sólveigu Arnarsdóttur). Þau takast á um böðin sem bærinn hefur byggt og eru eina von bæjarfélagsins um efnahagslegar framfarir. Stokkmann er læknir baðanna enda átti hann frumkvæði að þeim en nú hefur það gerst að hann hefur fengið úrskurð um að vatnið í böðunum sé eitrað, trúlega vegna úrgangs úr sútunarverksmiðju tengdaföður hans. Þessari frétt er ekki tekið vel af bæjarstjóranum og bæjarbúar vilja ekki taka á sig nýjan skatt. Eins og sjá má talar þetta 135 ára gamla leikrit beint til okkar samtíma.
Natúralistar
Þegar Ibsen var að leggja lokahönd á En folkefiende (Þjóðníðing, Fjandmann fólksins, Óvin fólksins) skrifaði hann vini sínum og segist ekki hafa getað gert það upp við sig hvort þetta nýja leikrit væri gamanleikur eða tragískt verk. Hann var hættur að aðhyllast hughyggju og rómantík fyrir nokkru og þótti framúrstefnumaður og átrúnaðargoð róttækra raunsæismanna og natúralista í Evrópu. Natúralistar töldu samfélagið gjörspillt og sjúkt og hlutverk skáldsins sambærilegt við starf læknis sem þyrfti að stinga á kýlunum.
Hughyggjumönnum var sama þó að Ibsen skrifaði raunsæisverk svo fremi sem þau enduðu vel. Þeir höfðu meira að segja togað Brúðuheimilið (1879) yfir í þann flokk – hvernig sem það var nú hægt. Leikritið Afturgöngur (1881) afskrifaði allan hamingjuendi svo um munaði. Það varð skandall sem kalluði fram ofsafengin viðbrögð gagnrýnenda. Óvinur fólksins var næsta verk á eftir Afturgöngunum og kannski háðsádeila á hughyggjumennina – en það fer eftir því hvernig persóna Tómas Stokkmann er túlkuð.
Stokkmann – hetja eða hálfviti?
Stokkmann er handhafi sannleikans og fyrir sannleikann er hann tilbúinn að berjast þó það kosti hann sjálfan útskúfun og fjölskyldu hans miklar þjáningar. Hann er svo þrjóskur og ofstækisfullur að hann hvorki sér né skilur áhyggjur fólksins í bænum. Þær eru ekki til í hans heimsmynd. Hann telur sig hafa rétt fyrir sér og það skiptir hann öllu. Sjálfsálit hans og hroki fara með hann yfir strikið í frumtextanum og bæði Arthur Miller og Una og Gréta hafa skorið burt þá úrvalsstefnu og „aristókratisku róttækni“ sem Ibsen leggur þar í munn Stokkmann.
Niundi áratugur nítjándu aldarinnar var gegnsýrður af kenningum Friedrich Nietsches, svalasta heimspekingsins þar og þá, og þær enduróma í fyrirlitningu Stokkmann á múgmennsku og þrælslund. Auk fyrirlitningarinnar á hinum heimska almúga sem hann líkir við dýr. Ber þá að skilja Tómas Stokkmann sem ofurmenni (¨übermensch)?
Enginn elskar ofurmenni en Tómas er elskaður af konu sinni og börnum og getur verið örlátur, ástríkur og glaður maður. Björn Hlynur fór með hann milli þessara póla og mér fannst hann sýna að sá sem telur sig eiga rétt á því að hefja sig yfir gott og illt getur ekki verið til í samfélagi manna. Lokasenan var rúst og rauði liturinn undirstrikaði þá þversögn sem verkið er byggt á.
Nýir tímar, nýtt líf
Það var djarft og snjallt hjá Unu Þorleifsdóttur að setja konu í hlutverk höfuðandstæðings Tómasar Stockmann, bróðurins og bæjarstjórans Peter Stockmann, gera Peter að Petru. Það gjörbreytti hlutverkinu í mínum augum. Það er mjög valdslegt í textanum en varð hér tilfinningalegra. Samspil Sólveigar Arnarsdóttur og Björns Hlyns var dýnamískt og rafmagnað og fékk kynjabaráttusjónarhorn sem auðgaði verkið. Það var líka mjög gaman að sjá Sólveigu aftur í burðarhlutverki, hún er mögnuð leikkona.
Lilja Nótt Þórarinsdóttir lék Katrínu Stockmann, mér fannst hún áhyggjufyllri og daufari en textinn gerir ráð fyrir. Börnin, Vera Stefánsdóttir og Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir, voru gleðigjafar. Stóra systir þeirra Petra yngri (Snæfríður Ingvarsdóttir) var gelgjuleg en sterkur ung-femínisti. Ritstjórinn Hofstað sem kyndir undir ógæfunni en stígur svo milli skipa er leikinn af Snorra Engilbertssyni og Billing, aðstoðarmaður hans, af Láru Jóhönnu Jónsdóttur. Hinn trausta skipstjóra Horster lék Baldur Trausti Hreinsson en Sigurður Sigurjónsson fór vel með hlutverk hins harðlynda nirfils Marteins Kíl. Ég skil ekki hvers vegna Gréta Kristín, sem skrifast fyrir þýðingunni, breytir Aslakssen, „formand i husejerforeningen“, í „formann félags atvinnurekenda“ en það hlutverk leikur allavega Guðrún S. Gísladóttir og er senuþjófur eins og svo oft áður. Framsögn hennar og raddbeiting er sælan sjálf.
Niðurstaða: Leikstjórn er djörf og skapandi, leikgerð er vel hugsuð, leikmynd og búningar eru flottir en leikmynd full frek í sýningunni. Burðarhlutverkin í leikritinu eru vel skipuð en önnur hlutverk misjöfn.
Um höfundinn
[fblike]
Deila