Gott fólk í vondum málum

Gott fólk eftir Val Grettisson var frumsýnt í Kassanum, Þjóðleikhúsinu, á föstudagskvöldið. Leikritið er samið upp úr bók höfundarins um sama mál og hér er rakið, það var orðið hitamál áður en það var frumsýnt og ég spái því að ekki verði minna um það talað þegar fleiri hafa séð verkið.

Stílhrein og glæsileg

Myndbandið vann fallega með sýningunni. Sömuleiðis lýsing Jóhanns Friðriks Ágústssonar og Magnúsar Arnars Sigurðarsonar. Tónlist Gísla Galdurs Þorgeirssonar var hunang.

Öll umgerð sýningarinnar er stílhrein og einkennist af naumhyggju. Það er Eva Signý Berger sem gerir leikmynd og búninga. Leikmyndin er aðeins upphækkaður ferhyrndur pallur með þremur stólum og í bakgrunni er tjald þar sem rennur myndband sem Eva Signý Berger og Roland Hamilton hanna og þeir Guðmundur Erlingsson og Roland hafa fyllt af fínum nærmyndum af þeim hlutum sem umkringja okkur í hversdagslífinu. Myndbandið vinnur fallega með sýningunni. Sömuleiðis lýsing Jóhanns Friðriks Ágústssonar og Magnúsar Arnars Sigurðarsonar. Tónlist Gísla Galdurs Þorgeirssonar var hunang.

Leikararnir voru allir eins klæddir, í svartan samfesting, allir á svipuðum aldri. Þau eru lík og þau eru hópur og það undirstrikaði kannski að það sem gerðist hefði getað komið fyrir hvert og eitt þeirra – ef mál hefðu þróast þannig. Þegar leikararnir voru ekki á sviðinu sátu þeir í skugga upp við vegginn, beggja vegna sviðsins. Þetta var flott og Gott fólk er besta uppfærsla sem ég hef séð eftir Unu Þorleifsdóttur sem leikstýrir verkinu.

Ábyrgðarferli

Í upphafi sýningarinnar ávarpar Sölvi (Stefán Hallur Stefánsson) áhorfendur og segir okkur frá sjálfum sér. Hann er menningarblaðamaður, misheppnað ljóðskáld, sjálfshæðinn og skemmtilegur – sjarmerandi og klár gaur.  Grímar (Baltasar Breki Samper) kemur og afhendir honum persónulega bréf, eða eins konar stefnu, þar sem fyrrverandi kærasta Sölva, Sara (Vigdís Hrefna Pálsdóttir) segir honum hve grátt hann hafi leikið sig og biður hann að undirgangast svokallað ábyrgðarferli þar sem hann á að viðurkenna að hafa beitt hana andlegu ofbeldi í fimmtán mánaða sambandi þeirra. Hann á að gangast undir margs konar nálgunarbann en fyrst og síðast á hann að skilja brot sitt. Það er ekki nóg að hann segist gera það, hann verður að meina það og iðrast.

Lögfræðingur Sölva og vinur, Tryggvi (Snorri Engilbertsson) gengur í málið með honum og semur við lögfræðing Söru, Guðrúnu (Láru Jóhönnu Jónsdóttir). En hver getur skorið úr um að nóg sé skilið og nóg iðrast? Hvenær er Sölvi laus undan samningnum? Við því fæst ekkert svar.  Smám saman kemur líka  í ljós að Sölvi hefur ekkert um mál sitt að segja en því er hann ekki vanur og það gerir hann æstan og reiðan. Hann fer meðal annars til lögreglunnar, lýsir sig sekan og biður um að fá refsingu sem hann geti afplánað og byrjað nýtt líf. En nei – það er ekki hægt því það hefur engin kæra verið lögð fram og þar af leiðandi enginn dómur felldur. Og fyrir bæði Sölva og Söru skiptir það mestu máli að Sölvi skilur alls ekki að hann hafi beitt neinn ofbeldi.

Hvað er ofbeldi?

Sölvi hefur ekki lagt hendur á Söru og ekki nauðgað henni. Það eru þau sammála um. Sara segir aftur á móti að hann hafi brotið sig niður kerfisbundið, hann hafi tekið allar ákvarðanir fyrir þau bæði, ráðskast með sig og þvingað sig óbeint til að gera hluti sem hún hafi ekki viljað gera. Samt hafi hún látið sig hafa það til að reyna að kaupa ást hans og viðurkenningu. Þegar hann slítur sambandinu er hún illa farin og hálfgert flak. Vigdís Hrefna leikur Söru afskaplega vel.  Hún sýndi hina ástföngnu og viðkvæmu Söru sem verður öryggislausari og ástsjúkari eftir því sem á líður sambandið og Sölvi verður leiðari á henni. Eftir að hlutverkin hafa víxlast er hún ísköld og hörð og það er eins og eitthvað sé dáið í henni.

Málið er þó að lögin skilgreina ekki sem ofbeldi þá kúgun sem hún verður fyrir í sambandinu. Lögin geta bara haldið sig við gjörðir og áþreifanleg sönnunargögn. Þegar karlar beita orðræðuvaldi og/eða öðru því valdi sem „þeim ber“ sem hinu æðra kyni er það ekki refsivert ofbeldi í augum laganna. Þetta vita Sara og Guðrún og allir femínistar. Ábyrgðarferlið svokallaða á þannig að sjá um ákæru, dóm og refsingu á persónulegum nótum án þess að blanda dómskerfinu í málið. En hvers vegna skyldi „brotamaðurinn“ samþykkja ferli sem skerðir frelsi hans og auðmýkir hann? Sölvi gerir það í orði en ekki á borði og því skrifar Guðrún lögfræðingur fésbókarfærslu þar sem hún, viljandi eða óviljandi, sigar netheimum á hann.

Sölvi

Stefán Hallur er stórgóður í hlutverki Sölva. Við horfum á hann hlaupa aftur og aftur á sama vegginn vegna þess að hann getur alls ekki skilið að hann hafi gert neitt rangt og getur ekki sett sig í spor Söru. Ekki heldur í spor fyrrverandi kærustu sinnar og þeirrar sem hann hefur lengst verið með, Hildar (Birgittu Birgisdóttur), sem reynist hafa hliðstæða sögu og Sara að segja. Birgitta sýndi líka hörkuleik í fjórum mismunandi hlutverkum í sýningunni, ný manneskja í fasi og töktum í hverjum hlutverki.

Þetta er veiki punkturinn í handritinu, Sölvi á ekki til samlíðan með öðru fólki og það er ekki auðvelt að hafa samúð með honum.

Sölva er samkeppnin, átökin, ofbeldið hluti af því að lifa lífinu og uppáhaldskenning hans sækir myndhverfða sönnun þess arna í náttúruna. Að iðrast framkomunnar við Söru er eins og að iðrast þess að vera manneskja í hans augum. Þetta er veiki punkturinn í handritinu, Sölvi á ekki til samlíðan með öðru fólki og það er ekki auðvelt að hafa samúð með honum. Myndin af honum í leikritinu verður of einsleit.

Brýn umræða

Leikritið Gott fólk opnar umræðu um að minnsta kosti þrjú mikilvæg efni.

Í fyrsta lagi: Hvernig eigum við að skilgreina ofbeldi? Sölvi segir um Söru að hún hafi allan tímann verið frjáls og getað bara farið. Sagt bless. Hún segir að hann hafi brotið sig niður og þannig skert frelsi hennar til að fara. Þá mætti spyrja hana til baka í anda Jean Paul Sartre hvort hún sé ekki „í vondri trú“ því að hún sé frjáls og enginn geti firrt sig ábyrgðinni af frelsi sínu til að velja og hafna þeim kostum sem eru í stöðunni.

Þetta er umdeilt og spurning hvort ekki sé verið að samþykkja kerfið með því að beita aðferðum þess á þennan hátt?

Í öðru lagi má spyrja um siðferðilega réttlætingu þess að taka lögin í eigin hendur eins og hér er gert. Þetta ábyrgðarferli sem góða fólkið beitir fyrir sig er sýnt sem algjör einstefna og endar í því að karlremban er hengd án dóms og laga! Femínistar hafa beitt hryðjuverkum og ofbeldi í baráttunni til að undirstrika að rödd þeirra og málflutningur er hunsaður af kerfinu sem verndar hagsmuni og heimspeki karlveldisins. Slíkar aðgerðir hafa þá verið skilgreindar sem nauðvörn. Þetta er umdeilt og spurning hvort ekki sé verið að samþykkja kerfið með því að beita aðferðum þess á þennan hátt?

Og í þriðja lagi í hvaða hringekju erum við eiginlega að snúast þar sem samband verður blogg sem verður fésbókarfærsla sem verður bók sem verður leikrit sem verða útvarpsþættir sem verður fésbókarfærsla sem verður bloggfærsla sem verður samband sem verður … Þurfa menn að grafa sig svona ofan í líf „opinberu persónanna“ til að finna efnivið til að ræða frelsi, sjálfsábyrgð, siðferði og samfélag?

[line]
Ljósmyndir: Hörður Sveinsson

[fblike]