Galdur Gunnhildar

Í Njálu er mikið um áhugaverð samskipti kynjanna. Hér er athygli beint að sambandi Hrúts Herjólfssonar og Gunnhildar, drottningar í Noregi, út frá hugmyndum um galdur.

Leikritið Njála í uppfærslu Borgarleikhússins hefur notið fádæma vinsælda og sýningar staðið yfir frá 30. desember 2015. 11. sýningarmánuður er nú nýhafinn og hefur aukasýningum verið bætt við fram í desember. Sú nýbreytni hefur verið höfð á fyrirkomulagi sýninga, að fræðimönnum og kennurum við Háskóla Íslands hefur verið boðið halda fyrirlestra um hinar ólíku hliðar Brennu-Njáls sögu fyrir sýningar og kynna þannig fyrir leikhúsgestum ýmis álitamál varðandi heim sögunnar og persónur. Ég heimsótti leikhúsgesti í þrígang af þessu tilefni og fjallaði um samskipti Hrúts og Gunnhildar út frá hugmyndum um galdur og hlutverk hans í miðaldabókmenntum.

[pullquote type=”right”]Það sem við uppgötvum þegar við lesum miðaldabókmenntirnar okkar, er að þær fjalla ekki endilega um fólk í fortíðinni, heldur hafa þær almennari skírskotun og vanalega fjalla þær einfaldlega um það að vera mannlegur[/pullquote]Að ætla sér að segja nokkur orð um Njálu, eða Brennu-Njáls sögu, er ekki einfalt mál og eðlilega koma upp í hugann ótal efnisatriði sem gaman væri að taka fyrir. Sagan er ekki einungis margþætt og efnismikil, heldur kemur hún inn á samfélagsleg málefni jafnt sem persónuleg, og líklegt er að mismunandi áherslur hafi höfðað með mismunandi hætti til fólks í gegnum aldirnar. Góðar bókmenntir gátu þannig lifað margar aldir og sígild verk á borð við Njálu tala til okkar enn þann dag í dag. Það sem við uppgötvum þegar við lesum miðaldabókmenntirnar okkar, er að þær fjalla ekki endilega um fólk í fortíðinni, heldur hafa þær almennari skírskotun og vanalega fjalla þær einfaldlega um það að vera mannlegur, um það að takast á við aðstæðurnar hverju sinni og glíma við sjálfan sig og aðra. Þess vegna getum við svo auðveldlega fundið okkur sjálf í söguhetjunum, og takist höfundi vel til, þá samsömum við okkur tilteknum söguhetjum og fylgjum þeim eftir söguna á enda, og sumir hafa kannski lent í því að „verða að“ söguhetju um stund – svo mikil getur hluttekningin orðið.

Samskipti kynjanna

Eitt af því sem getur verið gaman að skoða, í Njálu jafnt sem öðrum miðaldabókmenntum, eru samskipti kynjanna; hvað má og hvað má ekki í þeim efnum? Hvaða máli skiptir stétt og staða, og með hvaða hætti vísa samskipti kynjanna til laga, reglna, siðferðis og hugmynda í samfélaginu sjálfu. Og út frá hvaða forsendum er fjallað um samskipti kynjanna? Í Njálu liggur kannski beinast við að skoða samskipti Gunnars og Hallgerðar, nú eða Njáls og Bergþóru, en við skulum þó líta fram hjá þeim og beina athyglinni að samskiptum Hrúts Herjólfssonar og Gunnhildar, drottningar í Noregi. Mig langar til að skoða þau örlítið nánar út frá hugmyndum um galdur.

Við hefjum sögu þar sem Hrútur er staddur í Noregi, þar sem hann fær boð um að koma til Gunnhildar drottningar og þiggja af henni vináttu. Eftir að Hrútur hefur heilsað upp á kónginn, er honum boðið til húsa drottningar, og þar bíður hann hennar. Áður en Gunnhildur gengur sjálf í höll sína, fær Hrútur ráð frá Ögmundi, sveini drottningar sem segir:

„Nú mun það sannast er eg sagði þér frá Gunnhildi. Hér er hásæti hennar og skalt þú í setjast og halda máttu þessu sæti þótt hún komi sjálf til.“
Síðan veitti hann þeim veislu. Þeir höfðu skamma hríð setið áður þar kom Gunnhildur. Hrútur vildi upp spretta og fagna henni.
„Sit þú,“ segir hún, „og skalt þú jafnan þessu sæti halda þá er þú ert í boði mínu.“
Síðan settist hún hjá Hrúti og drukku þau. Og um kveldið mælti hún: „Þú skalt liggja í lofti hjá mér í nótt og við tvö saman.“
„Þér skuluð slíku ráða,“ sagði hann.
Síðan gengu þau til svefns og læsti hún þegar loftinu innan og sváfu þau þar um nóttina. En um morguninn fóru þau til drykkju. Og allan hálfan mánuð lágu þau þar tvö ein í loftinu.[1]

Síðar segir frá því þegar Hrútur fer til konungs og fær hjá honum leyfi til að halda heim til Íslands. Gunnhildur spyr hann þá hvort hann eigi konu á Íslandi, en Hrútur neitar því. Gunnhildur veit þó betur – og þegar komið er að kveðjustund leiðir hún hann á eintal. Þá segir:

Hún tók höndum um háls honum og kyssti hann og mælti: „Ef eg á svo mikið vald á þér sem eg ætla þá legg eg það á við þig að þú megir engri munúð fram koma við konu þá er þú ætlar þér á Íslandi en fremja skalt þú mega vilja þinn við aðrar konur. Og hefir nú hvortgi okkað vel. Þú trúðir mér eigi til málsins.“
Hrútur hló að og gekk í braut.[2]

Allir þekkja svo eftirmálin; Hrútur fer til Íslands og kvænist Unni, sem fer svo síðar fram á skilnað við hann, og segir þau ekki geta notist, líkt og hjónum sæmir.

Galdur Gunnhildar er mjög einföld og algeng gerð galdurs; þetta er fyrst og fremst orðagaldur, eða álög.

En hvað er það eiginlega sem Gunnhildur gerir og kemur í veg fyrir hamingju Hrúts og Unnar? Hvers konar galdur framkvæmir hún og er hann dæmigerður fyrir hugmyndir miðaldamanna um ástargaldur? Já og nei. Galdur Gunnhildar er mjög einföld og algeng gerð galdurs; þetta er fyrst og fremst orðagaldur, eða álög, enda notar hún í álögum sínum hina einföldu álagaformúlu „legg eg það á við þig“. Hugmyndir um álög byggja í raun á tvennu, annars vegar mætti hugans og hins vegar mætti orðsins, en Gunnhildur, sem er fjölkunnug, er talin búa yfir þesskonar mætti.

Orðagaldur gat verið með ýmsu móti, s.s. formúlur eða formálar, bölvun, særingar, þulur og bænir. Í sumum tilvikum fóru menn með þulur og særingar, og báðu þá ef til vill vættir um að koma sér til hjálpar, svo að jafnvel er um að ræða eins konar ákall. Einföld álög, eins og þeim er lýst með orðum Gunnhildar, eru í rauninni gamalt form galdurs og bera vott um frumstætt stig, en með aukinni rúnaþekkingu – og síðar skriftarkunnáttu – gátu álögin orðið flóknari, þ.e.a.s. orðin, sem áður voru einungis mælt af munni fram, eru nú rist í bein eða tré, eða jafnvel í mat, eða skrifuð á skinn – og síðar pappír – og við það verða þau enn máttugri, þar sem þau hafa fengið fast og viðvarandi form, ef svo má segja.

Álög og annar galdur

Hugmyndir um flókna galdra einkennast því jafnvel af því að notuð eru ólík tjáningarform, t.d. huglæg tjáning á borð við orð, hljóð, augnaráð, bendingar eða aðra líkamstjáningu og/eða látbragð, og hlutgerð tjáning á borð við letur, sem jafnvel er ritað með blóði.

Þegar álögin hafa verið efld með hinu sjónræna, eða áþreifanlegum hlut, er yfirleitt talað um galdur en ekki álög, þótt orðið galdur sé að vísu upphaflega nátengt flutningum sjálfum, eða orðagaldrinum (sbr. orðið gala). Yfirleitt var því svo trúað að eftir því sem galdurinn yrði flóknari, þeim mun áhrifameiri yrði hann, t.d. jukust áhrif hans með því að skrifa tákn með blóði. Hugmyndir um flókna galdra einkennast því jafnvel af því að notuð eru ólík tjáningarform, t.d. huglæg tjáning (á borð við orð, hljóð, augnaráð, bendingar eða aðra líkamstjáningu og/eða látbragð), og hlutgerð tjáning (t.d. letur, sem jafnvel er ritað með blóði eða bleki úr ákveðnum efnum, eða drykkur sem var yfirleitt bruggaður úr flókinni og nákvæmri samsetningu náttúruefna sem erfitt var að nálgast). Í mörgum tilvikum fara huglæg og hlutgerð tjáning saman, svo sem þegar notaður er galdrastafur og galdraþula samtímis.

Að lokum má nefna svokallaðan líkingagaldur, sem er einnig mjög frumstæður, og gengur út á að framkvæmdur er einfaldur gjörningur sem sá hinn fjölkunnugi yfirfærir svo á fórnarlambið. Dæmi um slíkt gæti einmitt verið galdur sem kveður á um ófrjósemi fórnarlambsins, en þá væri tekið band eða þráður og bundinn á táknrænn hnútur, og þráðurinn síðan lagður undir rúm viðkomandi. Hér er um að ræða líkingu, jafnvel myndlíkingu, við það sem galdurinn beinist að; að binda hnút á band merkir þá eitthvað sem stöðvar, sbr. að binda hnút á sáðrás sem leiðir til ófrjósemi. Hlutgervingin hér á sér þá stað í hinum áþreifanlega hlut, sem er svo komið fyrir á ákveðnum stað.

Það er ljóst að ástargaldur er í eðli sínu tvenns konar. Í fyrsta lagi snýst hann um að þvinga fram ást einhvers, og svo hins vegar að beina huga einhvers frá annarri manneskju, svo sem til að stía elskendum í sundur. Um slíkan galdur höfum við dæmi í Kormáks sögu, sem er Íslendingasaga, og talin rituð á 13. öld, en þar segir að Þórveig hafi „seitt til“ að elskendur skyldu ekki njótast.[3]

[pullquote type=”right”]Í sumum galdrabókum má finna svokallaða ástarstafi, og eiga þeir langflestir við um kvennagaldur, þ.e. að vekja ást kvenna eða losta – gerandinn er þá væntanlega oftast karlmaður.[/pullquote]Á Íslandi, líkt og annars staðar, áttu menn galdrabækur, þar sem þeir söfnuðu saman ýmiskonar álagaformálum, og galdrastöfum. Oft eru þetta galdrar af ólíku tagi, en ástargaldrar virðast þó alltaf hafa verið bæði fyrirferðamiklir og fjölbreyttir. Jurtir voru t.d. talsvert notaðar í ástargaldri, og þá bæði til að gera smyrsl og drykki. Þekkt dæmi um jurtir í ástargaldri eru nornajurt, óðjurt og svo auðvitað orkideurnar: hjónagras, Friggjargras og Brönugras.

Í sumum galdrabókum má finna svokallaða ástarstafi, og eiga þeir langflestir við um kvennagaldur, þ.e. að vekja ást kvenna eða losta – gerandinn er þá væntanlega oftast karlmaður. Einnig eru til stafir sem eiga að viðhalda elsku á milli hjóna, eða jafnvel auka hana. Ástarstafir sem notaðir eru í illum tilgangi eiga iðulega að gera stúlku frávita af þrá til þess sem ristir stafinn, og stundum fylgir með að stúlkan skuli svo þegja um skyndikynnin. Oft var slíkum stöfum komið fyrir einhvers staðar í rúmi stúlkunnar, en þeir gátu líka verið táknaðir, t.d. á fæðu sem stúlkan svo át. Ekki er laust við að þess konar galdur minni okkur á þann glæp, sem víða er framinn á ungum stúlkum, þegar svefnpillum eða annarri ólyfan er laumað út í drykk þeirra.

Galdur, til hvers?

Þegar við skoðum hlutverk galdursins í sögunum, sjáum við að hann er mjög oft notaður sem frásagnartæki

Það er ólíklegt að höfundar miðaldabókmennta hafi upp til hópa trúað á virkni ástargaldurs þótt þeir fjalli um hann í sögum sínum. Þegar við skoðum hlutverk galdursins í sögunum, sjáum við nefnilega, að hann er mjög oft notaður sem eins konar frásagnartæki, þ.e.a.s. með galdri getur höfundur sögunnar búið til spennandi atburðarás, þar sem áheyrendur litu jafnvel á sögupersónurnar sem fórnarlömb sem réðu ekki við eigin hegðun, vegna þess að þær voru annað hvort undir álögum eða á valdi galdurs.[4] Með þessum hætti notaði höfundur Njálu ástargaldur Gunnhildar til að skapa hjónaband sem var dauðadæmt frá upphafi, en leiddi þó til deilna sem höfðu svo ákveðnu – og reyndar afdrifaríku – hlutverki að gegna innan sögunnar.

Samskipti kynjanna, og þ. á m. ástin, eru aldrei einfalt mál, og það vissu höfundar á miðöldum jafn vel og höfundar dagsins í dag að ástin getur verið kveikjan að ótal sögum, hún getur leitt til útúrdúra, hún getur flækt hlutina og valdið deilum, og hjálpað þeim við að skapa örlagasögur; sögur sem skiptu máli áður og skipta enn máli. Sögur um okkur.

Með þessu móti er hinn heillandi heimur miðaldabókmenntanna. Oftar en ekki getum við svo nánast tekið út hvaða þema sem er, jafnvel eitthvað sem í fyrstu virðist ekki skipta miklu máli, og kafað dýpra, leitað eftir merkingu sem fær okkur til að skilja sögurnar í nýju ljósi og finna, að með hverri tilraun til að skilja hið smáa, þá opnum við sífellt stærri merkingarheim þeirra. Og með því að auka þannig við þekkingu okkar sjálfra og menningarlæsi njótum við bókmenntanna á annan hátt og vonandi betur, og síðast en ekki síst, þá vöxum við sem manneskjur.

[line][1] Brennu-Njálssaga, útg. Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Bjartur, 2004.
[2] Sama heimild.
[3] Íslenzk fornrit 8. útg. Einar Ól. Sveinsson, Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag, 1939, bls. 223.
[4] Aðalheiður Guðmundsdóttir, The Narrative Role of Magic in the Fornaldarsögur. ARV 70 2015: 39–56.

Ljósmynd fyrir ofan grein: Aðalheiður Guðmundsdóttir

[fblike]