Meiri viðbjóðurinn!

Hassan Blasim
Þúsund og einn hnífur og fleiri sögur frá Írak
þýð. Sölvi Björn Sigurðsson
Mál og menning, 2015

Meðan ég var að lesa bók Hassans Blasim, Þúsund og einn hnífur og fleiri sögur frá Írak, varð mér oft hugsað: Ég botna andskotann ekkert í þessum sögum. Lengi framan af bókinni var engu líkara en höfundurinn reri að því öllum árum að hrista mig af sér. Mér fannst ég iðulega ná taki á sögu en kastaðist svo einhvern veginn fyrir borð, ringlaður og firrtur. Það var ekki fyrr en ég áttaði mig á því að ég var að lesa hálfsúrrealískar smásögur sem ég fann réttu stellinguna til að geta farið að njóta lestrarins, að svo miklu leyti sem maður getur notið þess að lesa um efni af þessu tagi:

Áður en hann dró fram hnífinn sagði hann: „Þegar þú hefur kynnt þér skrána um viðkomandi áttu að leggja fram stutta lýsingu á því hvernig þú hyggst taka fyrsta viðfangið þitt af lífi og hvernig þú ætlar að hátta sýningunni á líki hans í borginni. (11)

Á þessum orðum hefst fyrsta sagan sem ber lýsandi titil, „Líksýningin“. Hvers konar maður býður lesanda sínum upp á slíkan hrylling í fyrstu efnisgrein? Það gerir íraski höfundurinn og kvikmyndagerðarmaðurinn Hassan Blasim sem er fæddur í Bagdad 1973. Hann hrökklaðist frá Írak eftir að hafa lent upp á kant við stjórnvöld út af gerð kvikmyndar, fór í gegnum Íran, Tyrkland og Búlgaríu og settist að lokum að í Finnlandi árið 2004. Fyrir bókina Írakskristur hreppti hann Independent-verðlaunin fyrir erlendar bókmenntir árið 2014. Er það fyrsta verkið á arabísku sem hlýtur verðlaunin og fyrsta smásagnasafnið. Þúsund og einn hnífur er úrval sagna úr smásagnasöfnunum hans tveimur. Sölvi Björn Sigurðsson þýddi úr ensku og verður síður en svo kennt um að henda lesandanum fyrir borð (afsakaðu, Sölvi Björn, þetta er ekki þýðingarýni).

Þúsund og einn hnífur heitir á ensku The Corpse Exhibition og hefði samkvæmt því átt að heita Líksýningin á íslensku. Af einhverjum ástæðum hefur þó verið skipt um titilsögu og fyrir vikið kallast titill bókarinnar á við eitt þekktasta verkið úr þessum heimshluta, Þúsund og eina nótt, eins og þýðandi bendir á í grein í Tímariti Máls og menningar (3 h. 2015). Þau hugrenningatengsl eru áhugaverð því í Þúsund og einni nótt freistar Sjeresad, síðasta meyjan í konungsríkinu, þess að leysa höfuð sitt með því að segja morðóðum konungi sögur. Slíkri höfuðlausn er ekki fyrir að fara hér, það er fullt af höfuðlausu fólki í þessum sögum, en persónurnar í titilsögunni hafa þó þann galdur á valdi sínu að geta látið hnífa, sem „voru aðeins myndhverfing fyrir alla ógnina, öll morðin og ofbeldið í landinu okkar“ (112), ýmist hverfa eða birtast á ný. Lengra treysti ég mér þó ekki til þess að taka þessi textatengsl að svo stöddu en bendi á að þau breyta fyrstu kynnum af bókinni.

[pullquote align=”left”]Þetta er nú meiri helvítis viðbjóðurinn! sagði maður oft við sjálfan sig við lesturinn, hálfsjóveikur í ólgusjó sagnanna og engin sjóveikislyf innan seilingar.[/pullquote]Það hefur lítið upp á sig að rekja söguþráð súrrealískra sagna enda er ekki endilega röklegt samhengi í þeim. Í fyrirrúmi er andrúmsloftið sem skapað er í sögunum. Tilfinning fyrir brjáluðum veruleika er í efstu skúffu. Hefðbundnum samskiptamynstrum hefur verið varpað fyrir róða og hákarlarnir leika lausum hala, hákarlar sem gera menn út af örkinni sem drápslistamenn eins og í fyrstu sögunni. Í bókinni ríkir samfélagsleg upplausn, þar er þjáningin, sorgin og örvæntingin jafn hversdagsleg og hvað annað. Sögusviðið er í flestum tilfellum stríðshrjáð Írak en í fáeinum sögum er fjallað um veruleika landflótta Íraka. Þetta er nú meiri helvítis viðbjóðurinn! sagði maður oft við sjálfan sig við lesturinn, hálfsjóveikur í ólgusjó sagnanna og engin sjóveikislyf innan seilingar.

Samt er þarna eitthvað sem maður fer smátt og smátt að virða, jafnvel dást að, enda virðist höfundurinn færast í aukana eftir því sem á líður. Viðfangsefnið er keimlíkt í sögunum en höfundurinn býður stöðugt upp á ný tilbrigði og nýja nálgun. Þarna er saga um kóna sem grafa menn lifandi, um mann sem dettur ofan í holu og á þar samskipti við anda og lík, um mann sem er rænt af skæruliðahóp, stillt upp fyrir framan upptökuvélar ásamt sex hauskúpum og látinn ljúga því að hann hafi drepið þessa menn, um útvarpsstöð sem efnir til samkeppni um óhugnanlegustu söguna, um mann sem vaknar með óviðeigandi bros á vör og tekst ekki að afmá það þó að hann sé barinn til óbóta, um Íraka sem sest að í Hollandi, tekur upp nafnið Carlos Fuentes en losnar ekki undan stöðugum martröðum úr fyrra lífi. Það er tvíbent að dást að höfundi fyrir að fóðra mann sífellt á nýjum tilbrigðum við viðbjóð en áhrifin helgast m.a. af því hvaðan höfundurinn kemur og hvað okkur er sagt að hann hafi gengið í gegnum. Hassan kom á Bókmenntahátíð í haust og virtist ekkert sérstaklega illa farinn þó að hann væri með hatt og sólgleraugu. Ég fór að hlusta á hann og man að mér fannst hann samt í öðrum flokki en aðrir höfundar á hátíðinni; maður fann að hann hafði lifað það sem flestir vilja ekki lifa og hafði um annað að hugsa en tóma fagurfræði. Samt er viss fagurfræði, eða kannski öllu heldur ljótleikafræði eða and-fagurfræði, í sögum hans. Það er ekki endilega auðvelt að ná fram þeim áhrifum sem hann framkallar í sögunum, það þarf þrátt fyrir allt ákveðna tækni til þess. Og sú tækni er yfirleitt býsna átakalaus, eins og hún sé sjálfsprottin. Þó má finna dæmi um form sem er ögn stirðbusalegt, þar sem höfundur virðist þröngva sögunni inn í ákveðið skapalón, s.s. eins og í sögunni „Söngur geitanna“ en þar er engu líkara en höfundur gleymi hvað hann lagði upp með. Fyrir vikið verða sögurnar yfirleitt ekki sjálfsmeðvitaðar heldur virka á mann eins og þær séu sprottnar milliliðalaust úr stórri und og hafi litla sem enga táknræna byrði enda sé viðfangsefni þeirra forminu æðra og brýnna.

Samt er þarna eitthvað sem maður fer smátt og smátt að virða, jafnvel dást að, enda virðist höfundurinn færast í aukana eftir því sem á líður.

Samþætting forms og inntaks gengur þó snilldarvel upp í síðustu sögu bókarinnar, „Martraðir Carlosar Fuentes“. Íraskur maður hefur flúið til Hollands og að ráði vinar síns hefur hann breytt nafninu sínu úr Salim Abdul Husain í nafn hins heimskunna rithöfundar Carlosar Fuentes af því hann telur fátt verra en að skarta arabísku nafni í Evrópu. Mér sýnist Salim Abdul ekkert vita hver Fuentes var en upplýstur lesandi getur gert því skóna að Salim verði höfundur að nýju lífi. Víst er að Salim/Fuentes leggur sig allan fram, lærir hollensku á mettíma, heitir sjálfum sér því „að tala ekki arabísku þaðan í frá, né blanda geði við Araba og Íraka, sama hvað á dyndi“ (185). Þetta gengur í fyrstu ágætlega hjá honum, „á hverjum degi tókst honum að grafa hluta af sjálfsmynd sinni og fortíð“ (185) og honum fer að líða eins og „húð hans og blóð hefðu breyst til frambúðar og að lungu hans önduðu nú að sér raunverulegu líf“ (186). En það er ekki einfalt að losa sig við gamalt sjálf því í draumum sínum getur hann ekki talað hollensku, þar er hann ekki frjáls heldur tjóðraður við sína gömlu menningu. Hann reynir að vinna á þessu með því að lesa sér til um drauma en tekst ekki betur til en svo að hann myrðir að lokum öll sín sjálf, gömul og ný, í snilldarlega skrifuðum sögulokum sem ég kýs að segja ykkur ekki frekar frá. En ég kýs að setja þann fyrirvara á snilldarstimpilinn að e.t.v. hugnist mér þessi saga svona vel vegna þess hvað hún fellur vel að mínum vestræna leshætti, hún sé listrænust samkvæmt mínum viðmiðum.

Hvað sem því líður er mikill sköpunarkraftur í sögum Hassans og honum liggur mikið á hjarta. Eðlilega, hann segist byggja sögurnar á eigin reynslu og frásögnum vina. En mundi ég ráðleggja fólki að lesa þessa bók? Mun það bæta líf lesandans að lesa um það ógeð sem fyrirfinnst í stríðshrjáðu landi? Er það leið til að stuðla að friði í heiminum? Er það leið til að sættast við manneðlið? Dæmi hver fyrir sig, kannski er líka gott að stinga bara höfðinu í sandinn og vita sem minnst um það helvíti á jörðu sem mannskepnunni er svo lagið að búa til. Þó verð ég að segja að smásagnaformið nýtist Hassan vel til þess að miðla ógn og óáran. Efniviðurinn er fráhrindandi og efnistökin sumpart líka en samt skilur lesturinn eftir sig áleitið eftirbragð sem fær mann jafnvel til að lesa þessar hryllingssögur aftur. Því djúpt í gamla heilanum er nefnilega eitthvað sem dregur mann að aftökum og djöfulskap.

[fblike]