Þórarinn Eldjárn
Tættir þættir
Gullbringa, 2022
Það væri freistandi að fá til þess hæfa manneskju að teikna upp höfundarverk Þórarins Eldjárns í einhvers konar mengjum því þegar listinn er skoðaður þá birtast manni alls konar tengsl og skaranir sem væri hægt að útfæra á myndrænan hátt. Hann hefur auðvitað skipt sér af fjölmörgum formum, þar má nefna þýðingar, barnabækur, þætti, smásögur, sögulegar skáldsögur, ljóð (til að telja þetta upp í öfugri röð miðað við hefðbundinn virðingarstiga bókmenntategunda) – og bæði tengjast verkin innbyrðis margvíslegum böndum og tengjast svo sínum bókmenntagreinum og skyldum bókmenntum á fjölmargan hátt. Og einhvern veginn sé ég fyrir mér fagurlituð mengi.
Tættir þættir eru í þáttamenginu sem skarast á við smásögumengið (inni í kápu er ekki gerður greinarmunur á smásögum og þáttum en ég leyfi mér að slíta þessar tvær gerðir aðeins í sundur en ekki alveg samt) og þeir skarast einnig á við sumar ljóðabækurnar í notkun tungumálsins, í leiftrandi húmor og svo mætti áfram telja. Og svo eru allskonar form innan þáttanna, eða eins og segir á kápu, „reynslusögur, minningar, athuganir, viðhorf, áhorf, sagnir og smælki. Auk þess nokkrar ferilskrár.“ – Kannski mætti í auglýsingu segja að „allir geti fundið sér þar eitthvað til hæfis“. Bókin er að nokkru leyti skyld safninu Þættir af séra Þórarinum og fleirum frá 2016, en líka má sjá tengingu við ljóðin/þættina/prósaljóðin í Ég man: 480 glefsur úr gamalli nútíð frá 1994. Sú bók er reyndar ekki á téðum lista og var ég farin að halda að það væri misminni hjá mér að hún hefði nokkru sinni verið til og þurfti að fletta því upp til öryggis. Þar tekur Þórarinn form sem bandaríska ljóðskáldið Joe Brainard var frumkvöðull að og ýmsir hafa reynt við síðar, eins og t.d. George Perec og Roland Barthes, og setur saman lista af minningum um aðskiljanlegustu hluti.
Tættir þættir er eins og bútasaumur endurminninga og frásagna úr misfjarlægri fortíð, frá bernsku til fullorðinsára, persónulegar sumar og ‚aldarfarslegar‘ aðrar. Spurning er hvort lesandi eigi að eltast við að leita að heildarmynd, finna þræði, munstur í þáttunum? Eða dýfa sér ofan í einn og einn og láta þá koma sér á óvart, enda ekki tíma-, þema-, eða formröð fyrir að fara. Og þó, við lesturinn myndast einhvers konar uppsöfnuð tilfinning fyrir myndum, tilsvörum, persónum og nærveru höfundar sem er meira seðjandi að gleypa í sig í heilu lagi en að smakka bara á stöku mola.
Það er ekki laust við að þetta safn hafi minnt mig á eitt verka Guðjóns Ketilssonar, sem um þessar mundir má sjá á yfirlitssýningu listamannsins á Kjarvalsstöðum. Við fyrstu sýn virðist verkið vera haganlega samsett bókahilla með mjög svo áþekkum bókakjölum að stærð og lögun. Þegar nánar er að gáð þá eru ekki bækur í hillunum, heldur spýtur; brot úr fjölum og trékubbar héðan og þaðan sem listamaðurinn hefur sankað að sér í gegnum tíðina. Við hlið verksins er svo nákvæmt registur yfir allt safnið, þar sem skráð er samviskusamlega hvaðan hver spýta kemur – „fannst á Bergstaðastræti“ o.s.frv. Þegar öllu er saman raðað verður til ómótstæðileg heild.
Spýturnar hans Guðjóns eru afskorningar hversdagslegra framkvæmda og smíði af ýmsu tagi sem gefið er nýtt líf eða framhaldslíf í fögrum grip. Þættirnir, sögurnar, smælkið hans Þórarins gefur nasasjón af hversdegi, eða kannski öllu heldur því sem er að einhverju leyti á skjön við hversdaginn. Hér er verið að safna sögum, skrá þær niður, varðveita, og deila með okkur hinum. Eins og áður segir geta allir fundið þarna eitthvað við sitt hæfi, þótt sumt sé auðvitað léttvægara en annað. Margt svo smágert að það er allt að því brothætt og borgar sig ekki að reyna að endursegja eða endurskapa í ritdómi, því úr yrði tóm flatneskja og húmorinn hyrfi út í buskann. Stystu þættina mætti kalla grínsmælki, þar sem varðveitt eru tilsvör frá alls konar fólki – forfeðrum, afkomendum, kunningjum, þekktum og óþekktum. Í smælkinu en einnig í lengri sögum felst glensið í orðheppni og ýmsum klassískum aðstæðum, eins og þegar hið háa mætir því lága, til dæmis þegar teflt er saman Sturlu Þórðarsyni og klósettviðgerðum í „Snorralaug í Helgadal“ eða þegar atburðarásin um hvernig það vildi til að sögumaður samdi drápur fyrir kóngafólk á Norðurlöndum er rakin í „Hirðskáldinu“. Oft á tíðum er svo sögumaðurinn sjálfur skotspónninn, einhvern veginn svolítið ankanalegur, áhyggjufullur, velviljaður en ögn klaufalegur, sem er auðvitað sérstakur kostur í þessari tegund af frásögnum. Þá er hinn sígildi árekstur drauma og veruleika vel útfærður í sögunum af listamannferlunum sem hefðu getað orðið í „Skakkur ansats“ og „Leiklistarferill“.
Að lesa skemmti- og minningasögur af þessu tagi getur orðið til þess að lesandinn fer ósjálfrátt að skiptast á sögum, ‚minnast á,‘ við höfundinn (auðvitað fyrst og fremst í eigin kolli, maður fer ekkert endilega að hringja í höfundinn til að segja honum sögurnar sem leituðu á mann við lesturinn) og því ég ætla að leyfa mér slíkt í þessari umfjöllun – einkum þó sjálfri mér til gamans.
Nokkrar sagnanna tengjast því frekar óvenjulega hlutskipti að vera sonur Þjóðminjavarðar og síðar forseta landsins. Að vera sonurinn í þessu samhengi, standa í þessum sporum fyrir eintóma genetíska tilviljun, gefur þessum sögum skemmtilegt sjónarhorn, að vera óvænt og án eigin atbeina staddur inn í nokkuð formlegum en furðulegum aðstæðum – eins og í matarboði í nýstofnuðu kínversku sendiráði eða að vera leitaður uppi af norður-kóreskum sendiráðsmönnum í Svíþjóð.
Pabbi minn var hvorki forseti né þjóðminjavörður en vann þó á nokkuð sértækri ríkisstofnun, Tilraunastöð Háskólans í meinafræði, Keldum, svo ég kannast við að vera stödd vegna fjölskyldutengsla í aðstæðum sem gátu verið nokkuð undirfurðulegar. Þegar ég fékk bílpróf mætti ég til dæmis með læknisvottorð á bréfsefni Keldna sem var örlítið sérkennilegt (meinafræðingar eru læknar „sem koma eftir á“, eins og pabbi sagði. Það þýðir yfirleitt ekki að leita til þeirra fyrr en maður er dauður). Svo var ýmislegt sem ég fékkst við þegar ég fékk að fara með á Keldur, dundaði mér til dæmis barn að aldri við að sneiða sýni úr kindaheilum og setja á smásjárgler og fékk af og til að gefa tilraunadýrunum.
Í sögunum sem er safnað saman undir heitinu „Nokkrar Bessastaðasögur“ er einatt það háa og lága sem mætist – eins og þegar forsetinn lítur eftir hrossum Stórvals. Ýmsar sögur mála svo mynd af staðnum og aldarfarinu á þeim tíma eins og þegar segir af innbroti á Bessastaði: „Að vera með þjófavarnarkerfi á þessum stað á þessum tíma hefði ugglaust þótt mikil ókurteisi og algjört vantraust á þjóðinni“ (47). Aftur er það sjónarhornið á embættið, staðinn og atburðina sem mætti kalla eins konar hliðarsýn, sem lyftir frásögninni, og skín í gegn þörf fyrir að varðveita – og í sumum tilvikum leiðrétta – sögur, tilsvör, aðstæður og atburði.
Við Þórarinn erum ekki af sömu kynslóð en miðað við hve lítið breyttist í Reykjavík frá sjötta áratugnum til loka þess níunda þá gætum við allt eins verið það. Þannig komu minningabrotin alls konar sögum í kollinn á mér – og í raun þarf ekki að hafa upplifað svipað umhverfi eða tíma til þess að það gerist – það eru meira svona almenn áhrif frásagnarformsins, eins og fyrr segir.
Ekki síst er það lokakaflinn sem hefur þessi áhrif, en þá fer sögumaður í huganum inn í húsakynni Þjóðminjasafnsins og rekur sig horna á milli eftir íbúð Þjóðminjavarðar þar sem hann ólst upp. Að færa sig til bernskunnar á þennan máta má sjá víðsvegar í bókmenntunum, Þórbergur Þórðarson lýsir húsakynnum á Hala með ofurnákvæmni í Steinarnir tala og Jakobína Sigurðardóttir gerir slíkt hið sama á áhrifaríkan hátt í Í barndómi, sem Þórarinn nefnir einmitt í viðtali að hafi verið kveikjan að sinni sögu. (Þannig eru minningar sem festar eru á blað bæði búnar til úr atburðum úr fortíð og öðrum bókmenntatextum.) Þessi nána tenging milli minni og staðar er heillandi og lesandinn fer umsvifalaust að rifja upp eigið bernskuheimili. Ég læt stundum nemendur mína gera þetta þegar við ræðum um minni og staði og segi þeim að sjá fyrir sér herbergið sitt þegar þau voru sjö ára og umsvifalaust kvikna ótal minnisþræðir. Það ‚hríslaðist um mig endurfinning‘ eins og sögumaður segir (172). Í lokaorðum kaflans lýsir hann hvernig safnið sé ávallt heimilið í draumum hans: „Þegar mig dreymir foreldra mína á lífi og endurfundir verða, á ýmsum aldri þeirra reyndar, þá erum við alltaf í safninu“ (180). Og þótt ég hafi ekki alist upp á Þjóðminjasafninu heldur bara í raðhúsi í Vogunum er tilfinningin (og draumarnir) á sama veg.
Undir lok síðustu aldar hlýddi ég á Peter Foot, miðaldafræðing með meiru, halda heiðursfyrirlestur hjá Víkingafélaginu í London. Hann var orðinn nokkuð við aldur og hóf fyrirlesturinn á að afsaka þennan samtýning (svona eins og íslensk húsfreyja í sveit) og sagði af því tilefni sögu af skoskum presti sem var orðinn illa haldinn af neftóbaksleysi því birgðir höfðu ekki borist um hríð á afskekkt prestssetrið. Kirkjuvörðurinn kemur til hans með eitthvert samsafn í skjóðu og presturinn spyr hann hvar hann í ósköpunum hefði fundið þetta, en kirkjuvörðurinn svaraði að bragði: „I swooped the pulpit“ (og hér ber að kveða að hverju atkvæði og hafa íslensk/skoskan framburð á u-inu). Fyrirlestur Foots heitins var svo auðvitað glimrandi skemmtilegur, byggður á víðfeðmri reynslu og kunnáttu og vel samansettur og langt frá því að vera tómt ‚uppsóp‘. Titillinn Tættir þættir gæti á sama hátt gefið slíkan samtýning til kynna, en í öruggum höndum Þórarins verður úr fjölbreytt og líflegt safn sem gaman er að þræða sig eftir. Bókin mun svo sóma sér vel í mengjamyndinni sem ég sá fyrir mér í upphafi, en kannski væri betra að fá Guðjón til að setja saman hillu, því varðveislan – hugmyndin um safnið (í fleiri en einni merkingu) – er sú sem er að lokum ráðandi.
Gunnþórunn Guðmundsdóttir, prófessor við Íslensku- og bókmenntadeild Háskóla Íslands.