Jarðarfarir og erfidrykkjur eru sérstakar samkomur, heilandi og harmþrungnar í senn, persónulegar en líka vettvangur þar sem fólk kemur saman sem annars hittist sjaldan eða aldrei. Það er mótsögn fólgin í því að finnast gott að tengjast öðru fólki og kveðja á sama tíma sem við eigum stundum erfitt með að höndla og þess vegna finnst okkur vandræðalegt að viðurkenna að okkur langi í jarðarfarir. En ekki má gleyma veitingunum. Við fáum ekki nógu mörg tækifæri til þess að borða brauðtertur og rjómapönnukökur í okkar daglega lífi og því ættum við alls ekki að vanmeta gildi erfidrykkja. Þegar ég var yngri heyrði ég sögur um skrýtið fólk sem stundaði að fara í jarðarfarir hjá fólki sem það þekkti jafnvel ekki neitt, bara til að fá kaffi og bakkelsi. Þetta þótti auðvitað mjög fyndið og óviðeigandi en í rauninni er þetta fyrst og fremst mannlegt. Þú ferð ekki í erfidrykkju til að borða heldur til að borða með öðrum, klæða þig í betri fötin til að deila rými og stund með öðru fólki. Sama hvort þú þekktir hina látnu eður ei.
Þetta veit Sigþrúður Kristbjörg, miðpunktur einleiksins Á eigin vegum sem frumsýndur var á Litla sviði Borgarleikhússins 17. september síðastliðinn og byggir á samnefndri skáldsögu Kristínar Steinsdóttur. Sigþrúður er ekkja sem býr í kjallara í Norðurmýrinni og vinnur við blaðaburð; einmana kona sem á enga að en fylgist vel með lífi annarra, les blöðin og fer reglulega í kirkju, einkum jarðarfarir fólks sem vekur áhuga hennar við lestur andlátstilkynninga. Hún er jaðarkona að norðan sem fæddist með fatlaða hönd og var lögð í einelti í skóla, giftist ekki æskuástinni heldur sætti sig við þann næstbesta, fékk ekki börnin sem hún þráði og fann aldrei fullkomlega sinn stað í lífinu. Á sviðinu stendur hún ein og segir áhorfendum frá lífi sínu þá og nú, sækir minningar ofan í koffortið sem staðsett er á miðju sviði og sýnir þeim inn í heim sinn í Reykjavík jafnt sem heim ímyndunaraflsins. Fyrrnefndi heimurinn afmarkast af kjallaraíbúðinni og kirkjum höfuðborgarsvæðisins þar sem félagslíf Sigþrúðar felst í kómískum samskiptum við aðra jarðarfarargesti; sá síðarnefndi er hins vegar takmarkalaus.
Sigþrúður ljóslifandi
Burðarstólpar þessarar sýningar eru tveir og tengjast einmitt tengslum þessara tveggja heima. Annar er Sigrún Edda Björnsdóttir leikkona en hún fer á kostum sem Sigþrúður — og raunar fleiri því hún bregður sér í hlutverk ýmissa persóna sem fyrir koma í frásögn, endurminningum og fantasíum aðalpersónunnar. Það var heillandi að sjá hana túlka þessa konu sem þrátt fyrir einstæðingsskapinn upplifir áður óþekkt frelsi eftir að maðurinn hennar deyr, þarf ekki að elda frekar en hún vill eða hugsa um neinn nema sjálfa sig og fer á alla ókeypis viðburði sem borgin býður upp á.
Sigrún Edda er líkt og Kristín Steinsdóttir órjúfanlegur hluti af barnamenningu minnar kynslóðar, hún var hin eina sanna Ronja ræningjadóttir og rödd hennar var rödd teiknimyndanna árum saman. Báðar hafa þær síðan snúið sér að fullorðnum áhorfendum og lesendum og tekist að losa sig undan barnaefnisokinu — með því á ég við að jafnvel við hin fullorðnu börn tíunda áratugarins erum ekki sífellt með Ronju og Fallna spýtu í huga heldur sjáum þær sem mögnuðu listakonurnar sem þær eru. Í skáldsögum sínum hefur Kristín lagt áherslu á að blása lífi í sögur kvenna fyrr á tímum og Sigþrúður er ein af þeim, „táknmynd fyrri kynslóða kvenna sem enn eiga sögu að segja“, eins og Auður Aðalsteinsdóttir skrifar í umfjöllun í leikskrá.
Einleikur — eða hvað?
Hinn burðarstólpinn er leikmynd myndlistarmannsins Egils Sæbjörnssonar. Leikmyndin sjálf er einföld, tveir veggir sem mætast á miðju sviði og ramma inn stofu Sigþrúðar, framan við þá er eldhúsborð, hægindastóll, grammófónn og koffort. Á veggjunum eru tveir skúlptúrar sem framan af er ekki ljóst hvaða hlutverki þjóna, vinstra megin stórt nef og hægra megin einhvers konar súla. Svo hefst sýningin og allt lifnar við. Á veggina stóru er varpað teiknuðum myndverkum af ýmsu tagi, allt frá bakgrunnsmyndum af París — fyrirheitna landinu sem Sigþrúður þráir að heimsækja — til myndbanda þar sem persónur úr fortíðinni mæta til leiks og þarna kemur í ljós hlutverk skúlptúranna: þeir renna saman við teiknimyndirnar og búa til þrívídd. Sigþrúður er ekki ein því myndirnar eru mótleikarar hennar í lífinu.
Þetta er magnað leikhús. Fallegast er hvernig myndverkin tjá það sem býr í hugarheimi Sigþrúðar en er ekki til staðar í raunveruleika hennar í Reykjavík; fólkið sem er horfið eða lifir aðeins í huga hennar, staðir sem eru skapaðir af ímyndunarafli hennar. Litirnir eru bjartir og stíllinn barnslegur og glettinn, alveg eins og Sigþrúður sjálf. Í þessu samhengi má heldur ekki gleyma tónlist Sóleyjar Stefánsdóttur sem hljómar undir og á sinn þátt í að skapa þennan fallega heillandi heim, líkt og lýsing Pálma Jónssonar og búningar Stefaníu Adolfsdóttur.
Heiðarleg erfidrykkja
Á eigin vegum er í alla staði vel heppnuð sýning og leikstjórinn Stefán Jónsson getur verið stoltur af sér og sínu fólki. Maríanna Clara Lúthersdóttir og Salka Guðmundsdóttir skrifa handritið og tekst vel upp við að skrifa eintal upp úr þriðju persónu frásögn skáldsögunnar. Sagan er vel fléttuð úr endurliti og samtímaatburðum, þetta er ekki rismikil eða dramatísk frásögn en hún líður áfram og hrífur áhorfandann með. Rétt undir lokin datt ég reyndar dálítið út úr flæðinu og fannst stokkið úr einu í annað án þess að tengingar væru nógu skýrar. Það breytir ekki því að hér er heiðarleg og falleg sýning á ferðinni, traust og góð erfidrykkja sem lætur engan ósnortinn sem kann að meta majónes og sætabrauð í bland við frönsk smjördeigshorn.