Biksvartur gamanleikur

The Death of Stalin (2017, Armando Iannucci) segir frá andláti Jósefs Stalín (Adrian McLaughlin), ritara Kommúnistaflokks Sovétríkjanna, og viðburðaríkum eftirmálanum. Kvikmyndin, sem byggð er á nýlegri myndasögu eftir Fabien Nury og Thierry Robin, er hárbeitt og spaugileg satíra um viðbrögð innri hrings Kommúnistaflokksins. Sögufrægir valdamenn ríkisins eru uppmálaðir sem ringlaðir tækifærissinnar, óöruggir og óvissir um næstu skref stjórnarinnar en jafnframt uppteknir af eigin frama og fullir af létti yfir fráfalli harðstjórans.

Armando Iannucci hefur skapað sér gott orð sem höfundur pólitísks satírusjónvarps beggja vegna Atlantshafsins – en hans þekktustu verk eru þáttaraðirnar The Thick of It á BBC og Veepá HBO. Hann hefur einstakt lag á að sýna hversdagsleg vandamál möppudýra ríkisins og ringulreið ráðamanna sem elta pólitíska ráðgjafa sína hvert fótmál. Þá skilur hann gerviheim stefnumótara betur en flestir og framsetur ákvarðanir þeirra sem óeinlæg og vélræn viðbrögð við tíðaranda og almenningsáliti. Grín getur oft verið besta leiðin til að gera grein fyrir köldum raunveruleikanum og með The Death of Stalin tekst Iannucci að setja raunverulega atburði fram á trúverðugri hátt en margar sannsögulegar kvikmyndir sem hafa veruleikann að leiðarljósi.

Sú mikla ringulreið sem ríkti við lok valdatíðar Stalín er áþreifanleg. Vitsmuna- og hæfileikasóunin sem „hreinsanir“ hans fólu í sér er grunnstef myndarinnar en þær komu í bakið á honum þegar heilsu hans hrakaði – og síðar þjóðinni þegar hann dó. Við tók gríðarleg óvissa og stjórnleysi. Þeir einstaklingar sem eftir stóðu voru vanhæfir og margir höfðu óhreint mjöl í pokahorninu. Þeir voru meðvitaðir um tímabundið eðli starfsframa síns og léku því valdaleikinn á siðlausan og örvæntingarfullan hátt.

Stalín svartlistaði einstaklinga og heilu fjölskyldurnar vegna smávægilegra deilna – sem þýddi þrælabúðir eða skjótan dauða – til þess að viðhalda fullkomnu agavaldi. Það mátti ekki véfengja Stalín og alltaf þurfti að gera honum til geðs. Nikita Khrushchev (Steve Buscemi) skilur þetta mætavel. The Death of Stalin setur hann fram sem klókan stjórnmálamann en um leið einstakling í flókinni stöðu sem þarf stöðugt að spila sig smærri en hann er sökum hreinsi- og hentistefnu leiðtogans. Khrushchev heldur til að mynda bókhald yfir þá brandara sem leiðtoganum líkar og mislíkar. Hann sér einnig til þess, líkt og fleiri meðlimir miðstjórnar Kommúnistaflokksins, að skella mikið upp úr yfir því gríni sem Stalín segir ásamt því að horfa á uppáhalds kvikmyndirnar hans með honum. Áhersla myndarinnar á hið sjúklega meðvirka samband sem handhafar valdsins og þegnar Sovétríkjanna áttu við Jósef Stalín er áberandi þáttur í háðsádeilu Iannucci. Það má segja að sólin hafi risið og sest með skipunum leiðtogans.

Í ríki sem byggði á skrifum Karl Marx um jafnaðarmennsku og trúarbrögð sem ópíum fólksins hafði myndast þjóðtrú í kringum einstaklinginn, leiðtogann og landsföðurinn Stalín sem gegnsýrði alla hegðun þjóðarinnar og hélt henni undirgefinni honum. Iannucci sýnir þetta trekk í trekk með ýktri söguframvindu sem, líkt og fram hefur komið, heldur sig ekki við skraufþurran og löturhægan raunveruleikann. Það hefur lengi sýnt sig að grín sé áhrifaríkasta leiðin til að benda á súra þætti hversdagsleikans og atburði líðandi stundar og um leið brjóta upp tabú samfélagsins. Í því ljósi er erfitt að nefna ekki merkustu háðsádeilu 20. aldarinnar, The Great Dictator (1940) eftir Charlie Chaplin, sem gerir stólpagrín af einræðisherra af annarri sort ásamt verkum breska grínhópsins Monty Python, svo sem The Life of Brian (1979).

Kvikmyndir sem stefna að því að varpa fram raunsærri mynd af sannsögulegum atburðum gera oft á tíðum of margar málamiðlanir til varnar margræðni þess veruleika sem við þekkjum á meðan háðsádeilan er vopn fjöldans gagnvart hinu fáránlega og leið til þess að setja harmleik fram á jafn svart-hvítan hátt og þeir eiga skilið. Nálgun Iannucci á dauða Stalín og eftirmála hans nær því að kafa dýpra en sumar aðrar myndir er byggja alfarið á sögulegum gögnum úr innviðum Sovéska yfirvaldsins.

The Death of Stalin er vitnisburður um mannfólk sem er fullkomlega ófullkomið og fyrirmenn sem eru mun uppteknari af því að framlengja tíma sinn við völd en að fást við djúpstæða hugmyndafræði. Ráðamenn Kommúnistaflokks Sóvétríkjanna fá ekkert öðruvísi útreið en lýðskrumarar Vesturvelda hjá Iannucci. Þrátt fyrir annarskonar bakgrunn og kenningarkerfi er áherslan á hið mannlega sem dregið er fram með einstöku háði og blóðug saga Sovétríkjanna þannig sett í grátbroslegt samhengi.

[fblike]