Staðalímyndum snúið við

Segja má að nýjasta kvikmynd framleiðslufyrirtækisins Marvel, Black Panther (Ryan Coogler, 2018), snúi hefðbundnu frásagnarsviði ofurhetjumyndarinnar á hvolf. Um er að ræða fyrstu stórmyndina af slíku tagi sem einblínir á sögu og menningarheima Afríku en frásagnarsvið hennar snýr að skáldskaparríkinu Wakanda og viðleitni konungsins, T’Challa (Chadwick Boseman), til að vernda það með mætti Svarta pardussins. Sérstaða Black Panther meðal meginstraumskvikmyndagerðar í dag er ekki síst fólgin í sjónarhorni frásagnarinnar þar sem sagan er sögð út frá menningu minnihlutahópanna sem hún sprettur upp úr en ekki ríkjandi hugsunarhætti og ítökum vestrænnar menningar.

Í þessu samhengi ber fyrst og fremst að nefna sviðssetningu og litanotkun. Á meðan fegurð Wakanda er sýnd í löngum og víðum tökum sem bera vott um breiðar sléttur, tignarlega fossa og litríkar borgir sem falla inn í umhverfið er „Fyrsti heimurinn“ aftur á móti myndaður með kaldranalegum, grátónuðum litum og uppfullur af sviplausum stórborgum. Sterk tengsl íbúa Wakanda við umhverfi sitt er miðlægur þráður í myndinni og er máttur Svarta pardussins til að mynda falinn í plöntu sem aðeins má finna á landsvæðinu. Eftir að T’Challa neytir plöntunnar er hann grafinn niður í jörðu þar sem hann mætir forfeðrum sínum, fyrri konungum ríkisins, og þegar hann vaknar að nýju hefur hann öðlast máttinn. Tengslin má einnig sjá í einni af áhrifaríkustu senum myndarinnar; þegar T’Challa gefur ættbálkum ríkisins færi á að sigra sig í bardaga til að öðlast vald konungsins. Þar spilar vettvangurinn, fossinn, stórt hlutverk sem og litríkir búningar og skart ættbálkanna sem endurpegla afríska menningarheima.

Tónlist myndarinnar er af tvennum toga. Annars vegar eru það lög eftir Kendrick Lamar sem ávarpa þemu á borð við kúgun og tvöfalda ímynd blökkufólks í Bandaríkjunum en auk þess fær hann rappara og tónlistarmenn frá Suður-Afríku til liðs við sig sem kallast sérstaklega á við etnískan anda myndarinnar. Hins vegar eru það strengir og trommur Ludwig Göransson sem kynnti sér þau hljóðfæri og tækni sem notuð eru meðal ættbálka í Afríku þegar hann fylgdi Baaba Maal á tónleikaferðalagi. Útkoman er einstakur og fagur hljóðheimur sem á sér enga hliðstæðu í dag.

Af persónum myndarinnar má gefa Erik Killmonger (Michael B. Jordan) sérstakan gaum. Persónusköpunin byggir á meðferð blökkufólks í vesturlöndunum og þeirri reynslu sem byggir á arðráni svarta mannsins af hálfu þess hvíta. Hugmyndafræðin dregur augljósan dám af bandarísku Black Panther hreyfingunni en markmið hennar var að koma vopnum í hendur svartra um allan heim, þar á meðal í sínu heimalandi, svo þeir hefðu tök á að verja sig gegn kúgun hvíta mannsins. Þetta birtist jafnframt í orðræðu Killmongers sem vísar margsinnis til þess misréttis sem hvíti maðurinn hefur leyft sér í gegnum árin og togstreitunnar sem svart fólk í Bandaríkjunum hefur þurft að kljást við þegar ímynd þeirra er ekki heildstæð heldur klofin í tvennt; hvítt og svart.

Þá má einnig beina sjónum að afrofútúrisma, þar sem samband blökkufólks og tengsl þeirra við þróun tækninnar er skoðað, en í Black Panther víxlast einmitt hefðbundin hlutverk svartra og hvíta. Wakanda hefur öldum saman tekið mun hraðari tæknibreytingum en iðnvædda vestrið og lifa íbúarnir við röð og reglu í mengunar– og glæpalausu samfélagi. Þær persónur sem eru hvítar á hörund deila ekki þessu útópíska hlutskipti. Þegar Everett Ross (Martin Freeman) er til dæmis kynntur fyrir áhorfendum er hann á leið á fund með Ulysses Klaue (Andy Serkins) og ætlar að kaupa vopn sem Klaue hefur rænt frá Wakanda. Hvíti maðurinn er alls engin hetja í þessari mynd. Hann rænir, hann drepur, hann pyntar og dæmir fólk í þrældóm án þess að sýna eftirsjá. Það þarf varla að taka fram að birtingarmynd blökkufólks í bandarískum kvikmyndum hefur í gegnum tíðina ekki verið uppbyggileg, svo vægt sé til orða tekið. Í Black Panther er staðalímyndunum hins vegar snúið við; á meðan hvíti maðurinn tók yfir heiminn með ofbeldi og valdníðslu, sátu Wakandabúar í felum, þróuðu sína tækni og standa sem öflugasta þjóð heimsins.

Ryan Coogler skilar af sér einu fegursta og ferskasta verki Marvel til þessa. Honum tekst ekki aðeins að starfa innan iðnaðarmarka fyrirtækisins heldur einnig að skila af sér kvikmynd sem styrkir bæði ímynd og menningu blökkufólks um allan heim.

[fblike]