Gagnagrunnur um íslenska kvikmyndasögu

Ásgrímur Sverrisson er starfandi kvikmyndagerðarmaður en hann hefur jafnframt komið víða í íslenskri kvikmyndaumræðu, meðal annars sem ritstjóri Lands og sona um árabil. Frá 2013 hefur hann verið ritstjóri vefritsins Klapptré. Vefritið er óhætt að kalla eina af þjóðarinnar mikilvægustu þekkingarveitum um íslenska kvikmyndagerð. Hér ræðir hann við Björn Þór Vilhjálmsson um menningarlegt hlutverk Klapptrés og hvernig það endurspeglar sýn Ásgríms á  kvikmyndir og íslenska kvikmyndaheiminn.

Byrjum á byrjuninni. Hvað er Klapptré?

Klapptré er vefur um íslenska kvikmyndagerð í öllum sínum fjölbreytileika. Þarna birtast fréttir, fréttaskýringar, gagnrýni, umræða og skoðanir ásamt ýmiskonar tölulegum upplýsingum og öðru tilfallandi.

Hvernig myndir þú lýsa tilgangi Klapptrés, og hlutverki innan íslenskrar kvikmyndaumræðu?

Tilgangur Klapptrés er að veita sem bestar upplýsingar um það sem er að gerast hverju sinni í íslenskri kvikmyndagerð. Um leið er augað líka á sögunni, þ.e. að segja hana jafnóðum, halda utan um það sem fjallað er um í öðrum miðlum og svo framvegis þannig að úr verði safn fjölbreytilegs efnis sem gefur nokkuð skýra mynd af því sem er að gerast á hverjum tíma. Svona eftir því sem aðstæður leyfa. Vefurinn er ætlaður bæði þeim sem eru í greininni og þeim sem hafa áhuga á að fylgjast með því sem þar er að gerast. Og lestrartölur sýna að hann er lesinn langt út fyrir bransann, innanbúðarfólk er kannski svona fjórðungur lesenda.

Hvað hefur Klapptré verið lengi starfandi, hvernig varð hugmyndin að vefritinu til, og hvernig er umsjón með því háttað?

Klapptré fór í loftið 16. september 2013. Hugmyndin er einfaldlega hluti af því sem ég hef verið að gera síðan á unglingsárum, þ.e. fjalla um kvikmyndir og kvikmyndagerð í ýmsum miðlum, bæði eigin og annarra. Ég hef alltaf haft þessa miðlunarþörf varðandi kvikmyndirnar en ég hef líka stundað kvikmyndagerð frá sama tíma. Fyrir mér hafa þetta alltaf verið tvær hliðar sama penings. Varðandi umsjón þá er þetta að mestu leyti mitt verk en sem betur fer eru einnig góðir pennar sem leggja til efni, auk þess sem margskonar upplýsingar koma frá fólki í bransanum.

Nú eru ólíkar gáttir á forsíðu vefritsins á borð við „Gagnrýni“, „Viðtöl“ og „Verk í vinnslu“. Hvernig endurspeglar skipulag vefritsins sýn þína á kvikmyndir og íslenska kvikmyndaheiminn?

Þarna er hugmyndin að flokka efnið á sæmilega skipulegan hátt til að auðvelda leit og líka til að gefa mynd af fjölbreytninni og breiddinni. Svo nota ég líka efnisorð (tags) mjög grimmt, einmitt til að einfalda leit og greiða aðgang að upplýsingum um tiltekin nöfn eða verk og svo framvegis. Þannig verður smám saman til góður gagnabanki. Kvikmyndabransinn á sér margar hliðar og það er markmiðið að spegla það sem best. Þetta er líka grein í mikilli gerjun og örum vexti, í raun eitt allsherjar breytingaferli um áratugaskeið, tilraunir og endurbætur, mishröð framþróun og stundum skref aftur á bak. Hin síðari ár hafa einkennst af miklum krafti og það hefur verið mjög áhugavert að fylgjast með því.

Ein gáttin á Klapptré nefnist „Sjónvarp“. Þróunin á sjónvarpsmarkaði undanfarin tíu til fimmtán ár, einkum kannski í enskumælandi löndum en í raun víðar, hefur verið mikil, og má þar nefna tilkomu svokallaðs „gæðasjónvarps“ (e. prestige TV). Gætir svipaðra hræringa hér á landi og hvernig kemur hlutur sjónvarpsefnis þér fyrir sjónir þegar rætt er um íslenska kvikmyndamenningu?

Já vissulega hafa íslenskir kvikmyndagerðarmenn sýnt leiknu sjónvarpsefni mikinn áhuga gegnum tíðina. Þetta sem er að gerast núna er hluti af mjög löngu ferli þar sem mikil og löng barátta hefur staðið um eflingu leikins efnis fyrir sjónvarp áratugum saman. Framanaf voru leiknar þáttaraðir frekar sjaldséðar, meira var gert af stökum verkum en samt lítið í heildina og fjármagn oftast ekki mikið. Sumpart var þetta vegna takmarkaðs svigrúms og sumpart vegna takmarkaðs áhuga æðstu stjórnenda á að setja þetta í forgang. Á fyrstu árum nýrrar aldar fór þetta smám saman að breytast, stofnaður var sérstakur sjónvarpssjóður sem lengi hafði verið barist fyrir og stjórnendur sjónvarpsstöðvanna tóku við sér að einhverju leyti. Nokkuð regluleg framleiðsla á seríum hófst fyrir ca. áratug en þetta hefur verið hæg og skrykkjótt þróun þó gott efni hafi komið fram að einhverju leyti. Stærri markaðir hafa síðan opnast á undanförnum árum vegna örra breytinga í dreifingu myndefnis og breiðari áhuga á norrænu efni en áður. Við höfum notið góðs af því og það gæti auðveldað ýmislegt, en það er afar brýnt að auka verulega innlenda fjárfestingu í þessari grein kvikmyndagerðar til að rækta og virkja þann sköpunarkraft og hæfileika sem búa meðal íslenskra kvikmyndagerðarmanna. Það sem hefur breyst á undanförnum árum er að stjórnendur RÚV hafa sett þetta efni í forgang og það skiptir miklu máli vegna stærðar RÚV á markaðinum. Einkastöðvarnar leiddu þó þetta ferli framan af og það ber vissulega að þakka. En það er semsagt brýnt að Kvikmyndasjóður leggi aukið fé í gerð leikins efnis. Slíkt er háð pólitískum vilja og þar skortir enn nokkuð uppá. Svo má auðvitað líka hugsa sér að einkafjármagn komi til í auknum mæli, sérstaklega ef möguleikar eru á víðtækri dreifingu. Það er reyndar þegar byrjað að gerast. Aukið fjármagn er semsagt ákveðin forsenda en bransinn þarf líka að herða sig varðandi kröfur til verkefna, innihald þeirra og nálgun. Það er metnaður til þess tel ég, en þetta er líka spurning um hvernig búið er að fólki. Stefnumótun og umræða varðandi inntak og áherslur er líka afar takmörkuð enn og það er brýnt að bæta úr því, slíkt ætti að koma frá sjónvarpsstöðvunum og Kvikmyndamiðstöð í framhaldi af samræðu við greinina en líka sem víðast um samfélagið, ekki ósvipað því sem Danir gerðu með mjög góðum árangri og Norðmenn hafa gert að undanförnu.

Það vekur sérstaka athygli að Klapptré, auk fréttamiðlunar, heldur utanum gríðarmikið af fróðleik er snertir stofnanalegt umhverfi íslenskrar kvikmyndagerðar. Gætir þú rætt aðeins ástæðuna fyrir því að þér finnst mikilvægt að gera þetta?

Já, aftur er þetta spurning um sem greiðast aðgengi að upplýsingum, en þetta er auðvitað fyrst og fremst bakgrunnsefni. Hugmyndin var að lengd og breidd bransans myndi blasa við á einni síðu og þar væru síðan hlekkir á frekari upplýsingar. Ég reyndi að hugsa þetta út frá þeim sem væri að reyna að kynna sér bransann; hvernig lítur hann út varðandi strúktúr og helstu útlínur, hvar eru lykiltölur, hvernig er lagaramminn og svo framvegis.

Annað sem ég hef líka lagt áherslu á er sem greiðastur aðgangur að statistik um aðsókn á kvikmyndir og áhorf á þær í sjónvarpi. Fyrir mér snýst þetta ekki um tekjur (eða aðsókn/áhorf) sem einhverskonar endanlegan mælikvarða á velgengni eins og algengt er að miða við hjá mörgum fjölmiðlum. Ég hef hinsvegar áhuga á viðtökum, hvernig hitta þau verk sem gerð eru almenning fyrir? Hvaða sögu segja þessar tölur um áhuga almennings? Hvernig eru tengslin milli verkana og þeirra sem njóta þeirra? Fyrir hverja eru myndirnar okkar, hvaða hópa eru þær að ávarpa og hvernig gengur það? Við því eru mismunandi svör en mér finnst eðlilegt að velta því fyrir sér og svona upplýsingar geta hjálpað. Fyrir mér er þetta áhugavert samspil og mikilvægt. Mælikvarðarnir eru ekki endilega sem mest aðsókn, slíkt hlýtur meðal annars að vera í samhengi við eðli verksins. Einhverskonar toppaðsókn á alls ekki að vera eina leiðarljósið, langt í frá. Þar skiptir auðvitað mestu máli einhverskonar innri sannfæring þeirra sem gera verkið um að það eigi erindi.

Hvernig hefur Klapptré þróast í tímans rás? Hafa orðið breytingar á efnistökum, umfjöllunarsviðum og því hvernig þú nálgast ritstjórnina?

Ekki svo mikið á þessum fjórum árum, fyrst og fremst minniháttar breytingar. Það er hinsvegar ýmislegt sem ég myndi vilja gera betur, t.d. fleiri og ítarlegri viðtöl sem væru bæði á faglegum nótum og fjölluðu einnig um hugmyndir og áherslur; líka gagnrýni um verk og fjölbreytta umræðu um markmið og leiðir.

Hverjum sem skoðar vefritið er ljóst að þú hefur góða yfirsýn yfir íslenskar kvikmyndir og kvikmyndaumfjöllun á Íslandi. Hvað finnst þér um menningarumfjöllun fjölmiðla í dag þegar kemur að kvikmyndum? Og kannski þegar kemur að íslensku kvikmyndaefni sérstaklega?

Hún mætti heilt yfir vera mun snarpari og fjölbreyttari. Maður skilur þetta ekki alveg því þetta er mjög heillandi og áhugavert svið og það er gaman og fræðandi að lesa góða menningarumfjöllun. Ég veit þó að margir sem starfa á fjölmiðlunum hafa metnað og vilja til að gera vel en eru bundnir af sínum ramma. Þá kemur spurningin um hver setur rammann og þá komum við að lykilstjórnendum. Það virðist hafa dregið úr áhuga þeirra á að fjalla um þetta efni svona almennt talað, það er eins og þeim finnist þetta ekki spennandi svið. Ég átta mig ekki alveg á afhverju, en sjálfsagt snýst þetta að einhverju leyti um hvar áhugasvið manna liggja. En auðvitað er þetta ekki annaðhvort eða dæmi, flestir fjölmiðlanna reyna að halda þessu efni úti að einhverju leyti; ef við horfum á stærri miðlana þá er RÚV til dæmis með margvíslega nálgun á þetta efni og Morgunblaðið einnig – en báðir gætu þó gert ýmislegt betur.

Svo er annað sjónarmið sem heyrist stundum frá fjölmiðlafólki og það snýr að samskiptunum við listamenn. Þá er bent á að þetta fólk sé margt viðkvæmt og hörundsárt varðandi umfjöllun og að mikill þrýstingur sé á að hún sé sem jákvæðust, kynning og jafnvel einhverskonar hylling eigi að vera í forgrunni. Og að þetta hafi lesendur frekar takmarkaðan áhuga á og að þessvegna hafi dregið úr menningarumfjöllun, því fjölmiðlar vilji auðvitað fyrst og fremst birta það sem fólk vill lesa. Nú kann að vera eitthvað til í þessu en þá verður að spyrja á móti afhverju fjölmiðlar fjalli þá ekki bara um þetta efni út frá sínum forsendum. Það eru að sjálfsögðu til margar leiðir til að nálgast þetta. Skylda fjölmiðla er auðvitað fyrst og fremst við lesendur sína en það þýðir ekki að sensationalismi, leðjuslagur og upphrópanir eigi að vera ráðandi, hlutverk fjölmiðlafólks er að fjalla um samfélagið vítt og breitt og á því eru ótal margir fletir, bæði hvað varðar efni og nálgun.

Varðandi kvikmyndaumfjöllunina (bæði hvað varðar innlendar og erlendar kvikmyndir) vantar fleiri áhugaverða penna, kannski meðal annars út af því að hér er ekki svigrúm til að gera þetta að fullu starfi og þetta er ekkert sérstaklega vel borgað. Þeir eru þó vissulega til hér sem betur fer. En svo má einnig benda á að þetta er hluti af alþjóðlegri þróun, netið hefur raskað mjög starfsemi meginstraumsfjölmiðla og þeir eiga í erfiðleikum með að fóta sig í nýju umhverfi. Fókus almennings hefur færst yfir á samfélagsmiðla og þar ægir öllu saman; misgóðu efni fjölmiðla sem og allskyns fólki sem stígur á stokk með misvel ígrundaðar pælingar. Það er bæði gott og vont – en hvað annað er svosem nýtt? Það góða er að netið hefur gefið okkur meiri fjölbreytni (nei, ég er ekkert sérstaklega trúaður á kenninguna um “bergmálsherbergið”, hún er í besta falli einföldun) en það slæma er meðal annars að þeir sem fara um með bauki og bramli fá oft mestu athyglina. Þetta er í sjálfu sér ekkert nýtt en netið hefur skerpt á þessu. Valið er samt okkar, almennings.

Og hér kemur eiginlega framhaldsspurning. Hvað finnst þér um uppgang íslenskrar kvikmyndagerðar eftir árþúsundamótin?

Þetta hefur auðvitað verið mikil rússibanareið. Það hefur orðið mikil aukning og sviðið hefur stækkað að því leyti að íslenskar kvikmyndir eru orðnar mun stærri hluti af alþjóðlegum kvikmyndaheimi en áður. Slíkt er auðvitað hluti af löngu ferli, en vissulega spilar inní að hæfileikafólki hefur fjölgað og það er gott. En við glímum líka við erfið mál, sérstaklega snúið fjármögnunarumhverfi sem gerir úthald og útgerð ansi flókna. Ákveðin tilhneiging til einsleitni er líka vandamál, en á móti kemur að það er verið að reyna að finna leiðir framhjá því sem betur fer. Baráttan fyrir aukinni þátttöku kvenna í lykilstöðum kvikmyndagerðar er til dæmis hluti af því.

Ísland er lítið samfélag, og auðvelt er að stíga á tærnar á fólki, jafnvel óviljandi. Hefur það einhvern tíma komið fyrir að reynt hefur verið að hafa áhrif á umfjöllun eða miðlun á Klapptré?

Já það hefur vissulega komið fyrir, aðallega þegar einhverjum finnst á sig hallað í einhverskonar umfjöllun. Það er þá bara skoðað. En stefna Klapptrés er skýr; að segja frá því sem er að gerast, þar á meðal því sem aðrir miðlar segja um verk íslenskra kvikmyndagerðarmanna, viðtöl, umfjallanir, gagnrýni og ýmislegt annað. Stefnan er líka að segja rétt frá og einnig greina frá aðfinnslum og því sem fólki kann að finnast miður. Að sjálfsögðu beiti ég ritstjórnarlegu mati hverju sinni hvað þetta varðar, en aðallega varðandi meðferð staðreynda og þess háttar. Og ef bent er á villur í fréttum Klapptrés þá er mér að sjálfsögðu ljúft og skylt að leiðrétta þær. Svo er miðillinn líka opinn þeim sem vilja koma skoðunum sínum og sjónarmiðum á framfæri. Ég lít semsagt ekki á Klapptré sem minn eigin persónulega miðil heldur almennan fréttamiðil og vettvang þar sem bæði ég og aðrir geta sett fram sín sjónarmið. En ég reyni eins og mér er framast unnt að aðskilja þær skoðanir sem ég kann að hafa frá almennum fréttaflutningi.

Þú ert jafnframt starfandi kvikmyndagerðarmaður. Hvernig gengur að samræma kvikmyndagerðarhlutverkið og ritstjórnarhlutverkið?

Það getur stundum verið pínulítið snúið þar sem ég hef tengsl við ansa marga í greininni, hef bæði starfað að mörgum verkefnum með fjölda fólks gegnum tíðina og á hverjum tíma er ýmislegt í deiglunni með ýmsu samstarfsfólki. Þannig hef ég til dæmis ekki verið að skrifa dóma um íslenskar kvikmyndir sjálfur út af nálægðinni við vel flesta. Vildi þó oft geta gert það. En leiðarljósið er kannski helst það að ég er ekki í því að halla á neinn sérstaklega né að hampa neinum sérstaklega, heldur upplýsa eftir bestu getu, forðast “hæp” og leyfa lesendum að draga sínar ályktanir. Skoðanapistlar, hvort sem þeir eru frá mér komnir eða öðrum, tala svo bara sínu máli. Svo dæma lesendur sjálfir hvernig til tekst.

Hvar verður Klapptré eftir tíu ár?

Vonandi enn öflugra, með fjölbreyttari umræðu og skoðanaskiptum, meiri gagnrýni og hverskyns áhugaverðum fróðleik. Svo verður þá væntanlega komin nokkuð þéttur gagnagrunnur um íslenska kvikmyndasögu þessa tímabils, bæði það sem hæst ber en líka ýmsir krókar og afkimar. En svo þarf líka að hafa í huga að við lifum mikla gerjunar- og breytingatíma, það hangir mikið spurningamerki yfir framtíð kvikmynda. Á tuttugustu öldinni voru þær nálægt samfélagsmiðjunni og slógu jafnvel taktinn á tímabili. Tilfinningin er hinsvegar sú að þær séu að færast smám saman út til jaðarsins, en um leið er samfélagið að verða brotakenndara og meira marglaga en áður, þ.e. jaðarinn er að stækka en miðjan að dragast saman. Það er því spurning hvar og hvernig þær leggjast í kúltúrnum í framtíðinni og hverskonar breytingum þær taka. Þetta mun líka hafa áhrif á þá sem miðla fréttum og öðru af greininni.

Að lokum, áttu þér eftirlætis íslenska kvikmynd?

Þessi hápólitíska spurning ætti auðvitað að fá hið hápólitíska svar, no komment! En ég ætla samt að segja að ég met ýmsar þeirra mikils, sérstaklega þær sem hafa breytt kúrsinum svolítið, lyft þessu upp á hærra plan og fleytt íslenskri kvikmyndagerð áfram. Svo eru auðvitað augnablik í mörgum myndum sem eru eftirminnileg, þar sem maður sér möguleikana á því sem hefði getað gerst en gerðist ekki alveg. Síðan er það svo að maður er svolítið gegnsósaður af íslenskum myndum, flestar bíómyndanna hef ég séð oftar en einu sinni og sumar mörgum sinnum. Upplifunin á þeim getur verið breytileg, aðallega vegna þess að maður breytist sjálfur á ferðalaginu gegnum tímann, viðhorf og sýn manns á hlutina. En allt er þetta indælt stríð og drifið áfram af því að maður hefur vonir og metnað fyrir hönd íslenskrar kvikmyndagerðar.

[fblike]