Framtíð eða future

Ég hef oft verið spurður að því hvers vegna Íslendingar flytji heim frá útlöndum að námi loknu. Og hvers vegna þeir flytji heim þegar þeir eignast börn.

Í þessum tveimur spurningum kristallast margt sem tengist því að vera Íslendingur. Uppleggið í okkur fær okkur til að hleypa heimdraganum, skoða aðra heimshluta og sækja okkur menntun og reynslu, en þegar kemur að því að ákveða hvar við viljum búa til frambúðar og hvar börnin okkar eigi að alast upp reynist hún römm taugin sem rekka og dróttir dregur föðurtúna til. Það er helst þegar miklir efnahagsörðugleikar steðja að íslenskri þjóð sem taugin virðist ekki vera nógu römm.

Mín tilfinning er sú að enn sé það einkum þrennt sem fólk hafi í huga í þessu sambandi, hvað sem fjölgun Íslendinga af erlendum uppruna líður: Land, þjóð og tunga eins og segir í hinu kunna kvæði Snorra Hjartarsonar:

Land þjóð og tunga, þrenning sönn og ein,
þér var ég gefinn barn á móðurkné;
ég lék hjá þér við læk og blóm og stein,
þú leiddir mig í orðs þíns háu vé.

Svo orti Snorri skömmu eftir inngöngu Íslands í Atlantshafsbandalagið, þegar mörgum fannst að árétta þyrfti menningarlegt sjálfstæði þjóðarinnar, og á þessu hefur sjálfsmynd Íslendinga byggt meira eða minna allt fram á þennan dag. Tungan geri okkur að þjóð, við séum bundin órofa böndum í gegnum móðurmálið, ekki bara móður okkar heldur líka öllum Íslendingum sem uppi hafa verið frá landnámi. Það eru að vísu vissar vomur á sumum núorðið vegna þess að þeim ríkisborgurum fer fjölgandi hérlendis sem ekki hafa íslensku að móðurmáli og leggja sig jafnvel ekki eftir því að læra hana. Þó verður að geta þess að nemendum í íslensku sem öðru máli hefur fjölgað mjög á undanförnum árum. Vitanlega eru til þjóðríki þar sem fleiri en eitt opinbert tungumál er talað; í Sviss eru fjórar þjóðtungur, í Suður-Afríku ellefu opinber tungumál, á Filippseyjum eru töluð yfir 100 tungumál. Slík þjóðríki eru í rauninni sett saman úr nokkrum þjóðum eða þjóðabrotum. Hér á Íslandi er enn sem komið er einungis eitt opinbert tungumál en enska og pólska einnig mikið notuð mál, nú talsvert í stjórnsýslu og í ferðaþjónustu. Opinberlega er Ísland þó ennþá eintyngt samfélag enda þótt veruleikinn sé annar, hér séu land, þjóð og tungur. Samt er auðvelt að færa rök fyrir því að mikilvægara sé fyrir örþjóð en stórþjóð að eiga tungu sem sameinar.

Er ljótt að varðveita tungumál?

Þó að mörg mál séu töluð vita allir að til þess að tilheyra samfélagi, til að geta átt gefandi samskipti, til að geta notið menningar þess, þarf fólk að eiga sameiginlegt tungumál. Að tala ekki ráðandi tungumál er ávísun á jaðarsetningu. Enn er það svo fyrir þá sem tala ensku hér á landi, þeir ná ekki að þýðast íslensku þjóðina að öllu leyti, hvað sem meintu enskublæti okkar líður. Sumum finnst það goðgá nú á tímum að krefjast þess að allir tileinki sér þjóðtungu viðkomandi lands ef þeir ætla að búa þar og starfa. Það sé andstætt þeim fjölmenningarlega og hnattræna heimi sem við búum í. Þrenning sönn og ein sé því úrelt krafa og beri vott um hættulega þjóðernishyggju sem geti leitt til fasisma. Því er til að svara að enginn gleymir móðurmáli sínu við að læra aðra tungu. Varðveisla tungumáls, þó að það tengist þjóðerni, þýðir ekki endilega að um þjóðernisofstæki sé að ræða heldur að ákveðinn hópur vilji geta talað saman og haft aðgang að menningararfi sínum áfram. Um leið getur sá hópur tileinkað sér önnur tungumál og þýtt úr þeim. Ekki er hægt að segja að það að rækta menningararf á borð við tungumál geti talist viðsjárverð þjóðernishyggja að öllu jöfnu, ekki eitt og sér, og alls ekki þegar um örtungumál á borð við íslensku er að ræða. Það má miklu frekar líkja því við að varðveita menningarsögulegar minjar á borð við þær sem eru á heimsminjaskrá UNESCO, eitthvað sem gerir heiminn ríkari. Nema tungumál eru auðvitað lifandi.

Talið er að af þeim 7.099 tungumálum sem þekkt eru í heiminum sé nú um helmingurinn í útrýmingarhættu, þ.á m. nokkur úr okkar heimshluta. Mörg þessara mála eru nú einungis töluð af fáeinum hræðum sem munu að líkindum taka þau með sér í gröfina. Óendanleikinn virðist því þrengjast jafnt og þétt á þessu sviði. Hjá alþjóðlegum stofnunum er íslenska skráð sem lifandi tungumál; samkvæmt viðmiðum þeirra er hún ekki í útrýmingarhættu en þó hefur hún nýlega fengið viðvörun frá evrópsku máltæknisamtökunum META fyrir að huga ekki nægilega vel að stafræna þættinum. Þeir svartsýnustu hafa spáð því að íslenska geti orðið útdauð í núverandi mynd eftir hundrað ár ef við gætum ekki að okkur.

Örlög íslensku í Vesturheimi

Hér má rifja upp sögu íslenskrar tungu í Vesturheimi. Fyrir einni öld eða svo gerðist það nefnilega að um það bil fjórðungur þjóðarinnar yfirgaf fósturjörðina ástkæru og hélt til Vesturheims í leit að betra lífi. Víst hafði þetta fólk meðferðis Íslands þúsund ár og hélt þeim til haga meðan það gat milli þess sem það barðist við frost og flugur. Guðjón Arngrímsson segir frá því í bók sinni Annað Ísland að Vestur-Íslendingar hafi haldið tungu sinni vel í samanburði við aðrar Norðurlandaþjóðir enda predikuðu prestar eins og séra Jón Bjarnason á sínum tíma að það að gleyma ættjörð sinni gengi næst því að gleyma Guði, hvorki meira né minna.

Þegar ég var á ferð um Nýja-Ísland í Manitoba fyrir nokkrum árum minnti jú eitt og annað á Gamla-Ísland. Þar voru ýmis staðaheiti úr íslensku, Gimli, Árborg, Árnes og Hecla Island þar á meðal. Í Gimli mátti finna dæmigerðar ferðamannaverslanir þar sem íslenskir fánar, víkingahattar og bolir með íslenskum skírskotunum voru á boðstólum. Þarna var t.d. bolur með áletruninni „When the going gets tough… I go to Amma’s“ og á öðrum stóð „Kiss me, I’m Icelandic“. Við hliðina á íslenska sögusafninu var Amma’s Tearoom & Gift Shop þar sem kaupa mátti íslenskar pönnukökur með sultu og rjóma. Víða stóð líka „velkomin“ og þegar farið var frá Hecla Island gat meira að segja að líta áletrunina „komdu aftur“.

Fljótlega kom þó í ljós að ekki var mikið á bak við þessi íslensku tákn. Gengilbeinan í Amma’s Tearoom var einmitt að velta fyrir sér hvaða mál við töluðum og var ekki viss hvað amma þýddi. Fyrir henni var íslensk pönnukaka síst áhugaverðari en frönsk baka og þegar við kvöddum vissi staðareigandinn ekki hvað bless þýddi. Samt sagði hann konuna sína vera af íslenskum ættum. Aðrir könnuðust reyndar við hryn þess ástkæra ylhýra og einstaka talaði jafnvel íslensku, en hafði þá lært hana sem annað mál. Lögberg-Heimskringla, blað Íslendinga í Vesturheimi, er nú gefið út á ensku og hefur svo verið í allmörg ár.

Það þurfti sumsé ekki nema hundrað ár eða svo til þess að íslenskan hyrfi nánast sporlaust og skildi ekki eftir sig annað en örnefni sem eru álíka óskiljanleg vesturheimskum og Winnipeg og Saskatchewan, já og orð eins og amma og pönnukaka. Og það í héraði þar sem Íslendingar voru afar fyrirferðarmiklir og lögðu sérstaka áherslu á að varðveita menningararf sinn. Krökkum var hins vegar kennt á ensku í skólum þó að þau töluðu íslensku heima og því varð Nýja-Ísland fljótlega að New-Iceland.

Það er margt líkt með stöðu íslenskunnar á Íslandi nú og í Vesturheimi fyrir einni öld. Við erum umkringd enskunni rétt eins og vesturfararnir þá, nú í gegnum netmiðla sem troða sér inn í innstu kima en ekki síður í gegnum ferðamenn.

Slettur eru feigðarstrá

Ferðamannaiðnaðurinn hefur tilhneigingu til þess að gera okkur að safngripum og furðufyrirbærum. Hann neyðir okkur oftar en ekki til að fjalla um sjálf okkur á útlendum málum, einkum á ensku. Einu sinni fór ég t.d. ásamt fjölskyldu minni í siglingu um Jökulsárlón. Leiðsögumaðurinn var ung stúlka og þar sem við vorum einu Íslendingarnir um borð fór öll leiðsögn fram á ensku og synir okkar ungir skildu ekkert nema við þýddum fyrir þá. Með auknum ferðamannastraumi verður enskan okkur æ tamari og nú styttist í að hún verði að hálfopinberu máli, kannski er hún þegar orðin það því að við gerum ráð fyrir því að allir Íslendingar geti brugðið ensku fyrir sig. Ferðamennskan er liður í hnattvæðingunni, einu máttugasta afli nútímans. Hnattvæðingin fer eins og skriðjökull yfir löndin og mótar allt landslag upp á nýtt, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Og þar er ensk tunga jökullinn.

Við slettum núorðið ekkert ósvipað og Vestur-Íslendingarnir gerðu fljótlega eftir komuna þangað; hlutirnir hafa snúist við, nú er það ekki merki um menntun að geta slett heldur frekar um vankunnáttu í íslensku. Í bókinni Spoken Here, Travels Among Threatened Languages, sem fjallar um tungumál í útrýmingarhættu, segir á einum stað að eitt af einkennum þeirra síðustu sem tala tiltekið tungumál sé að þeir sletti ótæpilega úr öðrum málum. Í ljósi reynslunnar í Vesturheimi gæti mörgum þótt lítil goðgá að renna saman við stærra tungumál og öðlast þannig hlutdeild í heimsveldi enskunnar. Það sé hvort eð er búið að þýða Íslendingasögurnar, biblíu íslenskrar menningar.

En það er líka rétt að hafa í huga hvernig þjóðum á borð við frumbyggja Ameríku og Ástralíu, svo ekki sé talað um inúíta á Grænlandi, hefur vegnað eftir að þær glötuðu menningarlegu sjálfstæði sínu, nokkuð sem mundi óhjákvæmilega gerast ef íslenskan hyrfi; ef hún hyrfi á skömmum tíma mundu tengslin við menningararfinn rofna og um tíma mundum við velkjast um í menningarlegu einskismannslandi, rúin jarðtengingu. Að hafna íslenskunni fæli því í sér vissa sjálfstortímingu. Þá deyr fleira en fé og frændur, þá deyr allur orðstírinn sem safnast hefur upp. Harði diskurinn hrynur.

Er enskan lúpína?

Nánast alla mína tíð hefur verið í gildi samfélagssamningur sem gengur út á varðveislu og eflingu íslenskrar tungu. Lögð hefur verið ofuráhersla á nýyrðasmíð og málvöndun og gekk hún svo langt um tíma að sumir fóru að tala um mállöggu í því sambandi. Þetta gat að vissu leyti af sér uppreisn þegar málfræðingar hættu að tala um rétt og rangt mál og fóru frekar að tala um tilbrigði í málinu. Það var kallað reiðareksstefna; málfræðingar áttu að rannsaka málið, ekki hafa vit fyrir fólki. Í kjölfarið virtist slakna heldur á málvönduninni þó að hún hafi alltaf verið undirliggjandi og málsamfélagið hafi að mörgu leyti staðið sig vel í að endurnýja orðaforðann, t.d. hvað tölvur varðar. En með komu netsins og ekki síst snjallsímanna varð róðurinn þyngri eins og við vitum, þá opnuðust allar flóðgáttir. Þar með höfðu allir aðgang að efni á ensku hvar og hvenær sem var.

Við erum öll komin til Vesturheims. Eða Vesturheimur kominn til okkar.

Margt bendir til að við svo sterk öfl sé að etja að ekki verði við neitt ráðið enda er enska stundum kölluð drápsmál, hún sé eins og lúpínan sé að sumra mati, eyði því sem fyrir verður. Ég yrði ekki hissa á að nú gerðist það sem gerðist fyrir mörgum árum á Norðurlöndum: íslenskan breyttist í kreólamál, einhvers konar samsuðu af íslensku og ensku. Ekki veit ég hvort við yrðum nokkuð betur stödd í alþjóðlegu samhengi með slíkt mál; eftir sem áður þyrftum við að gera okkur skiljanleg, við þyrftum að þýða og túlka.

Og hefur það ekki dugað okkur nokkuð vel fram að þessu?

Þýðingar sem aðlögunartæki

Með veigamiklum rökum má halda því fram að eitt af því sem geri okkur að þjóð, ekki síst menningarþjóð, sé að við þýðum enda eru orðin þjóð og þýða samstofna. Forveri sagnarinnar merkir að „gera þjóðinni skiljanlegt“. Þarna er reyndar gert ráð fyrir því að samasemmerki sé á milli tungumáls og þjóðar, sem þykir ekki sjálfgefið lengur eins og áður sagði, en sú hugsun virðist búa að baki að ef ekki sé þýtt skilji þjóðin ekki og að til að skilja sem best sé vænlegast að nota móðurmál sitt. Gauti Kristmannsson þýðingafræðingur hefur bent á að við þýðum „til þess að geta orðið að þjóð, þjóð eins og hinar þjóðirnar.“ Ef við þýddum ekki hlytum við samkvæmt því að tala sama mál og talað væri í einhverju öðru landi. Ein frumforsenda þess að menningarlíf þrífist á tiltekinni tungu, ekki síst tungu smáþjóðar, er þar af leiðandi að hún þýði. Með sömu rökum má halda því fram að til að njóta sem best þurfum við að lesa á móðurmálinu, þannig verði skilningurinn eins fyrirstöðulítill og hann getur orðið því móðurmálið er jú samgróið okkur. Flestir kunna því best að lesa á móðurmáli sínu og þess vegna hvetur nautnin til þýðingastarfsemi. Hér má geta þess að ESB hefur þá göfugu stefnu að allar aðildarþjóðir eigi að geta tekið þátt í stjórnsýslunni á sínu eigin tungumáli.

Og þaðan má tengja yfir í víðara samhengi: rithöfundar skapa þjóðarbókmenntir en þýðendur heimsbókmenntir. Þýðendur eru þannig nokkurs konar gervitungl sem flytja gögn á milli heimshluta. En þjóðarbókmenntir sem ekki tækju mið af heimsbókmenntum, sérstaklega hjá jafn lítilli þjóð og okkar, yrðu þó andhælislegar, heimóttarlegar, jafnvel úrkynjaðar, eins og dýr sem æxluðu sig lengi innbyrðis. Reyndar má líta svo á að þýðingar séu þjóðarbókmenntir líka, því um leið og þær koma út eru þær orðnar þátttakendur í bókmenntalífi þjóðarinnar og smita út frá sér á alla enda og kanta. Hvorugt getur þar af leiðandi án hins verið. Þetta má yfirfæra á önnur svið þjóðlífsins: þýðingar eru leið til þess að skilja heiminn því ekki verður þýtt almennilega án þess að skilja fyrst. Þær eru eins konar aðlögunartæki sem kemur í veg fyrir að við gleypum heiminn hráan.

Þjóðaratkvæðagreiðslu um íslenska tungu?

Hvað er til ráða fyrir þá sem unna því ástkæra ylhýra? Eigum við að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um framtíð íslenskrar tungu?

Eitt af því sem getur orðið að vopni er sú vakning sem hefur orðið meðal jaðarhópa um að rækta menningararf sinn. Enn er hægt að snúa þessari þróun við ef við viljum, en það verður ekki gert með valdboði, ekki frekar en í byggðamálum þar sem fólki fækkar stöðugt á landsbyggðinni hvað sem opinberum aðgerðum líður. Við þurfum að vilja það – en kannski er hægt að ýta undir þann vilja með vitundarvakningu.

Sjálfur veiti ég námi í ritlist forstöðu við Háskóla Íslands. Það er eina nám sinnar tegundar í heiminum þar sem kennt er á íslensku. Og ef þið haldið að ekkert ungt fólk hafi gott vald á íslensku þá er það mikill misskilningur því út úr þessu námi hafa komið fjölmargir höfundar sem skrifa á afbragðsíslensku. Það er ekki íslenskan sem Jón Trausti, Hulda eða Þórbergur Þórðarson skrifuðu en sennilega ekkert langt frá þeirri íslensku sem þessir höfundar mundu skrifa ef þeir væru uppi núna.

Framtíð eða future, líf eða dauði, þar er efinn.

(Byggt á erindi sem flutt var hjá Heimssýn 1. desember.)

[fblike]