Nýlega las ég þekkta bók bandaríska sagnfræðingsins Laurel Thatcher Ulrich, Well-Behaved Women Seldom Make History, sem út kom árið 2007. Ég hafði oft séð vísað til þessarar bókar og séð slagorðinu um þægu konurnar sem ekki komast á spjöld sögunnar bregða fyrir í ólíku samhengi.
Bókin hefst á inngangskafla þar sem Ulrich lýsir því hvernig þessi litla setning í grein sem hún skrifaði árið 1976, um konur í Nýja-Englandi (nokkur fylki á norðausturströnd Bandaríkjanna) áratugina í kringum 1700, gekk í endurnýjun lífdaganna í nýju samhengi um miðjan tíunda áratug tuttugustu aldar. Konurnar sem Ulrich skrifaði um voru Púrítanar og héldu sig til hlés við trúarlegar athafnir og bænahald. Þær drógu hvorki vald guðs né karla í efa. Þær leituðu ekki eftir því, skrifar Ulrich 1976, að þeirra yrði minnst: „Og þannig hefur það heldur ekki verið. Konur sem haga sér vel komast sjaldan á spjöld sögunnar“ (xxviii). Markmið Ulrich var ekki að harma þá kúgun sem þessar konur bjuggu við heldur einmitt að færa þessum þægu konum sögu.
Þessi setning um þægar konur og söguna rataði svo eftir ýmsum leiðum inn í bækur og greinar og flæddi þaðan yfir á kaffikrúsir og stuttermaboli, límmiða á stuðara á bílum, segla á ísskápa, inn í lagatexta og jafnvel ljóð. Ýmsir kvennahópar gerðu slagorðið að sínu til þess að réttlæta einhvers konar „óþekkt“ og einstaklingar fundu styrk í þessum orðum í sínum einkauppreisnum gegn ríkjandi hefðum og gildum sem þrengdu að þeim í lífi og starfi. Ulrich segist ekki alltaf sátt við það samhengi sem slagorðið hefur verið sett í en við það er ekki ráðið. Það á sér sína eigin tilveru. Ulrich hefur aftur á móti safnað bréfum og upplifunum frá ýmsum þeim sem hafa staðið fyrir dreifingu slagorðsins eða nýtt það á einn eða annan hátt. Og hún notaði það í kennslu í femínískri sagnfræði þar sem spurningunni um það hvað þyrfti til þess að komast á spjöld sögunnar var velt upp.
Þurftu konur að vera þægar eða óþægar til þess að verða hluti af (hinni karllægu) sögu? Til þess að brjóta blað? Stundum er svarið ekki augljóst. Ulrich bendir til dæmis á Rosu Parks, sem við þekkjum öll sem konuna sem neitaði að standa upp fyrir hvítum karlmanni í strætó í Montgomery, Alabama, árið 1955. Aðrar konur höfðu neitað að gefa eftir sæti sitt löngu á undan Parks en þær þóttu ekki henta sem andlit baráttunnar fyrir jafnrétti svartra og hvítra. Rosa Parks var nefnilega þæg — nema kannski í þetta skipti. Hún átti sér ekki pólitíska sögu, var ekki þekkt fyrir sérstakan uppreisnaranda. Hinar stúlkurnar voru aftur á móti ýmist óþekkar eða áttu vafasama ættingja. Ein átti til dæmis pabba sem var fylliraftur, önnur, eldklár, átti óskilgetið barn (einstæð móðir á nútímalegra máli). Hvað er Rosa Parks þá? Þæg eða óþekk? Slagorðið um að þægar konur komist ekki á spjöld sögunnar á sér nefnilega ýmsar hliðar og sagnfræðingar vita að söguna og atburði hennar, og gerðir fólks, er hægt að túlka á ýmsa vegu. Sagan er sögð á ýmsa vegu, eins og Ulrich minnir á í inngangi bókarinnar, og sumir „búa vísvitandi til sögu, aðrir fyrir slysni“ (xxxiii). Þannig, segir Ulrich, klífa sumir fjöll, varpa sprengju, eða neita að víkja úr sæti. Eða „búa til sögu“ (e. make history) með því „að halda dagbók, skrifa bréf eða sauma út upphafsstafi á línlök“ (xxxiii).
Ulrich þekkir einmitt vel til hversdagslegra heimilda á borð við sendibréf og dagbækur og hversu mikla þýðingu þær hafa fyrir sagnfræðina og skilning okkar á fortíðinni. Árið 1990 gaf hún út bókina A Midwife’s Tale: The Life of Martha Ballard, based on Her Diary, 1785–1812, en þar var sögð saga ljósmóðurinnar Mörthu Ballard, sem hélt dagbók í 27 ár. Á þessum tíma tók hún á móti 816 börnum, ræktaði lækningajurtir í bakgarðinum, fæddi og ól upp sín eigin börn. Úr þessari einstöku heimild varð til margverðlaunuð metsölubók, hún hlaut m.a. hin virtu Pulitzer-verðlaun í flokki fræðirita. Þannig getur hin hljóðláta rödd og hið smáa stundum náð í gegn í sagnritun sem annars einkennist oft af hávaða og látum. Eða eins og Ulrich skrifar: „Sagan er samtal og stundum öskurkeppni samtíðar og fortíðar þótt raddirnar sem okkur langar mest að heyra séu oft vart greinanlegar“ (xxxiii).
Bókin með þennan margræða titil um að þægar konur komist ekki á spjöld sögunnar fjallar einmitt um raddir sem oft hafa verið lítt greinanlegar. Ulrich segist með henni gera tilraun til þess að „búa til sögu“ auk þess sem hún kanni „hvernig og undir hvaða kringumstæðum konur hafi búið til sagnfræði“ því hún hafi áhuga á „því sem konur gerðu í fortíðinni, hvernig gerðir þeirra voru skráðar, og hvernig síðari kynslóðir mundu þær“ (xxxiii-xxxiv). Markmið hennar er ekki að sanna eða afsanna slagorðið góða heldur „sýna fram á samtvinnun samtíðar og fortíðar í því hvernig sagan [sagnfræði] verður til.“
Til að segja þá sögu valdi Ulrich þrjú verk, þrjá klassíkera vestræns femínisma, sem útgangspunkta. Þetta eru bók hinnar fransk-ítölsku Christine de Pizan, The Book of the City of Ladies, sem kalla mætti Bókina um borg kvennanna, frá 1405. Endurminningabók bandarísku kvenfrelsisbaráttukonunnar Elisabeth Cady Stanton, Eighty Years and More, eða Áttatíu ár og gott betur, sem kom út árið 1898. Og loks margfræg bók ensku skáldkonunnar Virginiu Woolf frá 1929, Sérherbergi (A Room of One’s Own), sem út kom í íslenskri þýðingu Helgu Kress árið 1983. Allar þessar konur skrifuðu sagnfræði á einn eða annan hátt; allar nýttu þær sagnfræði, söguna, til þess „að skilja eigið líf“ (xxxiv).
Christine de Pizan var fædd á Ítalíu 1364 en ólst upp við frönsku hirðina í París þar sem faðir hennar var læknir. Hún hlaut óvenjugóða menntun en giftist ung. Eftir að hún varð ekkja hálfþrítug, með ung börn, fór hún að vinna fyrir sér sem skrifari handrita/bóka (kannski er rétt að minna á að á þessum tíma var prentverkið í burðarliðnum og bækur enn handskrifaðar). Og hún fór að skrifa sínar eigin bækur. Árið 1405 kom „út“ bók hennar um borg kvennanna. Hún hefst á því að kona grípur bók úr hillu og fer að lesa. Sú reynist mikið kvenhatursrit, eins og títt var um trúar- og heimspekirit á þessum tíma. Söguhetjan verður miður sín yfir því hvaða mynd er dregin upp af konum og þar sem hún lætur hugann reika um þessi mál birtast henni þrjár konur í líki jafnmargra dyggða sem segjast ætla að sýna henni að þessir kvenhaturs(karl)höfundar hafi rangt fyrir sér. Þær segja að ráðist sé að konum með slúðri og illgirni úr öllum áttum og tími sé til kominn að grípa til varna. Söguhetjan (Pizan), undir leiðsögn dyggðanna, byggir því frá grunni táknræna borg með sögum af kvenhetjum og heilögum meyjum, bæði goðsögulegum og raunverulegum sögulegum persónum. Þannig verður til óvinnandi borgvirki verðugra kvenna. Um þetta má lesa í bók Ulrich en einnig hjá Mary Spongberg, Writing Women‘s History since the Renaissance (2002) og auðvitað í Christine de Pizan, The Book of the City of Ladies. Mitt eintak er þýðing úr frönsku og inngangur eftir Rosalind Brown-Grant, Penguin útgáfa frá 1999. Sagt er frá Christine de Pizan og verkum hennar, einkum Bókinni um borg kvennanna, í flestum ritum um sagnaritun kvenna fyrr á öldum, en bókin er jafnan talin fyrsta alvöruatlaga konu að því að skrifa kvennasögu. Þarna var hún í formi frásagna og æviþátta (dyggðugra) kvenna sem hægt var að spegla sig í.
Það er svolítið skemmtilegt, í ljósi splunkunýrrar kvikmyndar um Ofurkonuna (Wonder-Woman), að Ulrich kýs að ræða sérstaklega um Amasónurnar í framhaldi af bók Pizan (en þar er fjallað um Amasónur) og leiðir þá umfjöllun áfram inn í sögur af ýmis konar kven(ofur)hetjum. Þar koma til dæmis við sögu konur sem rufu mörk hins karllega og kvenlega, villtu á sér heimildir árum og jafnvel áratugum saman – þóttust vera karl. Ein endaði sem heilög meyja fyrir vikið. Aðrar voru brenndar á báli. Og svo kemur Ofurkonan sjálf fram á fimmta áratug 20. aldar og gengur í endurnýjun lífdaganna sem femínískt tákn á forsíðu MS-magazine (undir ritstjórn Gloriu Steinem) árið 1972. Svo má nefna að bandaríski sagnfræðingurinn Jill Lepore gaf út bókina The Secret History of Wonder Woman árið 2014, og hefur fengið góðar viðtökur.
Elisabeth Cady Stanton (1815–1902) er stórnafn í sögu bandarískrar kvennasögu og henni bregður fyrir á síðum íslenskra blaða um aldamótin 1900. Endurminningar Stanton, Áttatíu ár og gott betur, komu út árið 1898 en fáeinum árum fyrr hafði komið út svokölluð Kvennabiblía (The Women’s Bible) þar sem Stanton gagnrýndi kirkjuna og hefðbundna karllæga biblíutúlkun harðlega (Arnfríður Guðmundsdóttir fjallaði um Kvennabiblíuna í íslensku samhengi í bókinni Kvennabaráttan og kristin trú, 2009). Eins og nærri má geta féll slík gagnrýni ekki í kramið hjá öllum og segir Ulrich að endurminningum Stanton hafi verið ætlað að milda (árangurslaust) afstöðu fólks til hennar. Í bókinni Áttatíu ár og gott betur segir Stanton frá æsku sinni og uppeldi, hvað mótaði afstöðu hennar til kvenfrelsis strax á unga aldri. Hún lýsir stöðu kvenna og réttindaleysi, einnig því hvernig hún varð eindregin baráttukona gegn þrælahaldi. Þótt frásagnir Stanton séu það sem Ulrich kallar „ömmulegar“, þ.e. svolítið sætar og skemmtilegar, mynda þær „frásögn af hreyfingu til sigurs, frá fráfræði til sjálfsþekkingar og frá því að vera öðrum háð til sjálfstæðis“ (25). Ulrich tengir svo frásagnir af enn fleiri konum við bók Stanton – til dæmis af kvenstrokuþrælum.
Virginu Woolf (1882–1941) þarf varla að kynna, þessa stórkostlegu skáldkonu. Í Sérherbergi tekur Woolf ekki aðeins á stöðu kvenna í heimi bókmennta heldur einnig sagnfræði þar sem hún lætur hinn karllæga heim háskólanna heyra það. Í sagnfræðiritum British Museum (þar sem Woolf eða söguhetja hennar Mary Beaton ætlaði að finna „sannleikann“) fann hún harla lítið um sögu kvenna. Smávegis var í nýlegu verki G. M. Trevelyan, sem var vel þekktur sagnfræðingur og höfundur margra sagnfræðirita. Og svo var þessi undarlega þverstæða, sem Woolf lýsir svo vel í kaldhæðnum texta: Konan „fyllir ljóðabækurnar spjaldanna á milli; en í sögunni er hún næstum ekki til“ (64). Í raunveruleikanum, eins og Woolf les út úr verki Trevelyan, voru þær „lokaðar inni, barðar og þeim hrint um herbergin“ (64). „Konuna“ fann Woolf heldur ekki „í nokkru safni sagnaþátta … Hún skrifar aldrei ævisögu sína og heldur sjaldan dagbók; það hafa ekki varðveist eftir hana nema örfá bréf. Hún skildi ekki eftir sig nein leikrit eða ljóð sem við getum dæmt hana af“ (66). Og þó. Konur voru þarna í bakgrunninum, eins og Woolf bendir á: „Því að maður kemur oft auga á þær í frásögnum af lífi stórmennanna, þar sem þær skjótast í bakgrunninum og leyna, finnst mér stundum, bendingu, hlátri eða jafnvel tári“ (66). Eins og frægt er velti Woolf upp þeirri spurningu hvað orðið hefði um systur Shakespeares, hafi hún verið til og búið yfir sömu hæfileikum og hann. Stutta svarið er að hún hefði endað í ótímabærum dauða, hrakin og smáð. Ulrich skoðar aftur á móti dætur Shakespeaears, raunverulegar dætur hans, Judith og Súsönnu, og notar þær sem kastljós á sögu kvenna í Englandi á 16. og 17. öld þar sem raddir kvenna birtast í heimildum, ýmist vegna þess að þær voru „þægar“ eða „óþægar“.
Þannig notar Ulrich þessi þrjú þekktu verk til þess að draga fram áhrifaríkar sögur af konum, bæði þeim sem hljóma hátt og snjallt í gegnum heimildirnar og líka hinum sem birtast eins og fjarlægt bergmál, þessar sem Woolf sá skjótast um í bakgrunninum.
Bók Ulrich er hluti af þeirri endurskoðun sem fram hefur farið á sagnaritun nú undanfarna tvo áratugi eða svo, ekki bara karllegri sagnaritun þjóðríkja heldur einnig femínískri sagnaritun, sem lengi vel var blind á það sem áður hafði verið skrifað um konur og sögu kvenna. Eða, eins og bent hefur verið á, þá höfnuðu fræðikonur nýju kvennahreyfingarinnar að einhverju leyti eldri tegundum af sagnaritun kvenna sem gamaldags og ófaglegri. Um þetta hefur meðal annars verið fjallað í Bonnie G. Smith The Gender of History. Men, Women, and Historical Practice, sem kom fyrst út árið 1998 og er grundvallarrit fyrir þá sem rannsaka sagnaritun kvenna. Þar fjallar hún á áhrifaríkan hátt um tilurð nútímasagnfræði á nítjándu öld og útilokun kvenna frá fagsviðinu.
Eins og Ulrich sýnir vel í bók sinni verður sagan líka til út frá lífi og störfum „þægra“ kvenna (32). Hún bendir réttilega á að það séu ekki bara kynjahlutverkin sem slík sem hafi komið í veg fyrir sýnileika kvenna heldur sagan sjálf sem hefur ekki tekist sérlega vel upp í því að fjalla um þá sem störfuðu innan vébanda heimilis eða voru að mestu bundnir sama stað. Það er ágætt að enda á lokaorðum Ulrich sjálfrar: „Konur sem haga sér vel búa til sögu þegar þær gera hið óvænta, þegar þær skapa og varðveita vitnisburði, og þegar síðari kynslóðir láta sig þær varða“ (229). Enda snýst „sagan ekki bara um það sem gerist í fortíðinni heldur hvað síðari kynslóðir kjósa að gera úr henni“ (50).
Um höfundinn
[fblike]
Deila