Að nærast á sársauka annarra

Eldfimt efni sem hefur verið til umræðu hefur vissa forgjöf þegar kemur að verkefnavali leikhúsanna, og ekki er síðra ef sagan byggir á raunverulegum atburðum og persónurnar í alvörusögunni eru þjóðþekktar. Þetta kom fram á máli leiklistargagnrýnandans Hlínar Agnarsdóttur á hádegisspjalli undir yfirskriftinni „Er allt leyfilegt í listum?” Hugrás birtir erindi sem þar voru flutt af því tilefni að undanfarin ár hafa mörkin milli veruleika og skáldskapar orðið æ óljósari í listalífi landsmanna og í framhaldi af því hafa vaknað spurningar um hvort allt sé í raun leyfilegt eða hvort einhvers konar siðferðileg mörk verði og ætti að draga.

Ég var fjarri góðu gamni eins og menningarritstjórinn í sjónvarpinu orðaði það þegar frumsýningin á Góðu fólki eftir Val Grettisson átti sér stað. Hinsvegar lenti ég beint inn í umræðu um verkið sem geisaði á spjallþræði sem kallar sig Menningarátökin á Facebook. Þegar mér varð litið þangað inn höfðu 150 færslur þegar verið skrifaðar og þær voru ekki í neinum skeytastíl, þær voru langar og ítarlegar og lituðust af þeirri heift sem oft verður einkennandi í svokallaðri menningarumræðu hér á landi þar sem aðalkeppikeflið er að vera gáfaðastur, fyndnastur og hafa örugglega réttast fyrir sér, vera besti feministinn eða versti, vera gott fólk eða vont.

Þau voru ekki lengur höfundar að eigin lífi, þau glötuðu höfundarréttinum til almennings og hluti af þessum almenningi eru listamenn

Málið sem hér er til umfjöllunar, um hvað sé leyfilegt í listum, um mörk veruleika og skáldskapar o.s.frv. var nefnilega í tilviki leiksýningar Þjóðleikhússins einstaklega heppilegt til átaka þar sem skáldsaga Vals Grettissonar byggði að meira eða minna leyti á ástar-eða kynferðissambandi tveggja núlifandi einstaklinga sem höfðu orðið fyrir þeirri óheppni að samband þeirra og afleiðingar sambandsslita þeirra rataði í fjölmiðla, þ.e. hið svokallaða ábyrgðarferli sem konan hóf gegn karlmanninum vegna meints ofbeldis af hans hálfu, ofbeldis sem lög og dómstólar ná ekki utan um. Eftir að einkamál þeirra var orðið opinbert sáu þau sig bæði knúin til að stíga fram og skýra mál sitt jafnt í fjölmiðlum sem á samfélagsmiðlum, kynna ábyrgðarferlið, gera játningar o.s.frv. og þar með var fjandinn laus.

Þau voru ekki lengur höfundar að eigin lífi, þau glötuðu höfundarréttinum til almennings og hluti af þessum almenningi eru listamenn, rithöfundar sem auðvitað sjá sér leik á borði þegar þeir komast í eitthvað feitt og krassandi. Ekki síst ef búið er að vinna nauðsynlega forvinnu, það þarf ekki að skálda söguna upp frá byrjun. Hún er þegar til, það þarf aðeins að hnika til nöfnum og orða hlutina upp á nýtt, afvegaleiða og fela slóðina með dulkóðun. Ekki er síðra ef persónurnar í alvörusögunni eru þjóðþekktar eða a.m.k. þekktar í ákveðnum þjóðfélagshópum, það auðveldar markaðssetningu afurðarinnar og ýtir undir áhuga á henni.

Nærumst við ekki öll á ógæfu annarra, óförum, sársauka og harmi? Er það ekki það sem listin fjallar um og sérstaklega ef ógæfan dynur yfir þekkta einstaklinga?

Bíðum við ekki öll eftir skáldsögu, eða leikriti um kynferðislegan áhuga Jóns Baldvins á ungum stúlkum og harm Bryndísar eða kvikmynd um Ólaf Skúlason sem misnotaði dóttur sína, þar sem nöfnum verður lítillega breytt og einu og öðru hnikað til. Eða hvar eru mörkin eiginlega í smekklegheitunum? Hvað þarf að líða langur tími frá því að raunverulegir atburðir gerðust þar til einhverjum listamanninum leyfist að nota þá í sinni listsköpun? Ef það líður of langur tími er hætt við að allir hafi gleymt fyrirmyndunum eða höfundurinn misst áhuga á efninu.  Nærumst við ekki öll á ógæfu annarra, óförum, sársauka og harmi? Er það ekki það sem listin fjallar um og sérstaklega ef ógæfan dynur yfir þekkta einstaklinga? Um það fjölluðu grísku harmleikirnir. Spurningin er bara, hversu vel er það gert ? Og hver er tilgangur listamannsins með framsetningunni?

Eftir að ég hafði lesið alla umræðuna og gagnrýnina um Gott fólk lét ég mig berast með straumnum og fordómunum, þ.e. ég varð ansi höll undir þá skoðun að þetta væri óhæfa, ömurlegt verkefnaval hjá Þjóðleikhúsinu, skammarlegt og lítill sómi af. Ég gat vel sett mig í spor einstaklinganna sem endurupplifðu áfallastreitu tengda málinu, fannst þetta í hæsta máta ósmekklegt og gott ef ég ætlaði mér ALLS ekki að sjá sýninguna, ég þyrfti ekki á því að halda, þetta væri hvort eð er allt svo vont og ómerkilegt. Og já, hvers vegna gat Þjóðleikhúsið ekki bara fengið alvöru höfund til að skrifa leikrit um sama efni, ofbeldi í parasamböndum og ábyrgðarferli ef upphaflegur tilgangur með verkefnavalinu var sá að fást við jafn brýnt og aktúellt efni?

Ég sá aftur á móti mjög vel gerða leiksýningu eftir Unu Þorleifsdóttur, leiksýningu sem er sjálfstætt höfundarverk hennar og sviðslistamannanna og því segi ég, það er allt leyfilegt í listum, sé það vel gert því menning er að gera hlutina vel eins og heimspekingurinn sagði.

Á endanum sá ég auðvitað sýninguna eftir að hafa lesið allt um innihald hennar og rifjað upp mál einstaklinganna tveggja sem ég þekkti lauslega til. Og satt best að segja þá gerðist það undarlega, sýningin hreyfði við mér og kom mér á óvart, ég hafði ekki lesið skáldsögu Vals og ég hugsaði aldrei um þessa tvo einstaklinga hverra mál hafði nú aftur komist í hámæli í vissum kreðsum. Ég sá aftur á móti mjög vel gerða leiksýningu eftir Unu Þorleifsdóttur, leiksýningu sem er sjálfstætt höfundarverk hennar og sviðslistamannanna og því segi ég, það er allt leyfilegt í listum, sé það vel gert því menning er að gera hlutina vel eins og heimspekingurinn sagði. Gott fólk er fjarri því að vera vond leiksýning þótt finna megi að því hvernig hún kom til og að sjálfsögðu er hún ekki gallalaus. Málsmetandi verðlaunahöfundar hafa kvartað yfir því að Valur sé bara blaðamaður en enginn rithöfundur eða skáld og þetta sé ekki nógu vel skrifað hjá honum og því sé bókin vond list.

Og auðvitað skipti það máli að efni bókarinnar tengdist raunverulegu máli sem auðveldlega var hægt að rifja upp þrátt fyrir máttvana tilraun til dulkóðunar. Þannig gerast kaupin á eyrinni í leikhúsinu þar sem ég hef verið innsti koppur í búri.

En auðvitað keypti Þjóðleikhúsið verkið af Vali ekki endilega af því að það væri svo gasalega vel skrifað, heldur vegna þess að stöffið var gott, það fjallaði um eldfimt efni sem hefur verið til umræðu ekki síst meðal feminista, þ.e. kynferðisofbeldi og misnotkun í parasamböndum (en kannski var það ekki pólitískt rétt af leikhúsinu að láta ungan hvítan karlmann fjalla um það).  Og auðvitað skipti það máli að efni bókarinnar tengdist raunverulegu máli sem auðveldlega var hægt að rifja upp þrátt fyrir máttvana tilraun til dulkóðunar.

Þannig gerast kaupin á eyrinni í leikhúsinu þar sem ég hef verið innsti koppur í búri. Það er betra að setja á svið leikgerðir eftir bókum sem þegar hafa fengið athygli og markaðssetningu heldur en byrja frá grunni með einhverju lítt þekktu leikskáldi. Leikhúsið lítur á slíkt verkefnaval sem vissa forgjöf þegar kemur að aðsókn og athygli, hvort sem það er ávísun á velgengni eður ei. Það er aftur á móti önnur Ella sem við ætlum að ræða bráðum á öðru málþingi. En víst er að sýningin á Góðu fólki hefði aldrei orðið til ef einkamál þessara tveggja einstaklinga hefði ekki ratað á netið. Hér er því ekki við neinn að sakast nema alnetið sem á okkur öll. Svo ef við viljum ekki verða að skáldsagnapersónum, þá er eins gott að halda sig heima, fara ekki neitt, lifa ekki kynlífi (nema með sjálfum sér) og blanda ekki geði við nokkurn mann.

Erindi þetta var fyrst flutt á opnum hádegisfundi í Háskóla Íslands undir yfirskriftinni Er allt leyfilegt í listum? – hádegisspjall um siðferði í listum þann 20. janúar 2017. Hér fyrir neðan má sjá upptöku frá fundinum.

[fblike]