Nútímabókmenntafræði í fullu fjöri

1.

Úlfhildur Dagsdóttir
Sjónsbók: Ævintýrið um höfundinn, súrrealisma og sýnir
JPV, 2016

„eins og Josh Toth bendir á þá er póstmódernisminn ekki horfinn þótt hann sé kannski dauður […]. Hann heldur áfram að virka sem ákveðið hreyfiafl“ (Sjónsbók, s. 323)

Þeir sem eru í tímaþröng að lesa ritdóma láta sér jafnan nægja að telja stjörnurnar eða, ef þeim er ekki til að dreifa, renna augum yfir lokaorðin þar sem dómurinn er felldur. Ég er ekki gefinn fyrir stjörnugjöf en mig langar að segja þetta strax: Sjónsbók: Ævintýrið um höfundinn, súrrealisma og sýnir eftir Úlfhildi Dagsdóttur er öndvegisrit. Hún varpar ekki bara nýju og heillandi ljósi á höfundarverk skáldsins Sjóns heldur einnig á íslenska bókmenntasögu, framúrstefnu og arfleifð póststrúktúralískra bókmenntakenninga á okkar dögum. Bókin er þar að auki skrifuð af þekkingu, andagift og ástríðu fyrir bæði skáldskap og fræðum.

2.

Allar götur síðan hefur Úlfhildur fjallað jöfnum höndum um nýrri og eldri verk Sjóns, bæði í ræðu og riti

Í októbermánuði síðastliðnum sendi Sjón frá sér skáldsöguna Ég er sofandi hurð, lokabindið í trílógíunni sem hófst með Augu þín sáu mig (1994) og var fram haldið með Með titrandi tár (2001). Allar bækurnar voru prentaðar á 562 blaðsíðum í einu bindi undir titlinum Codex 1962. Fræðirit Úlfhildar, sem er um það bil 100 síðum styttra, kom út svo að segja samhliða. Í viðtölum hefur skáldið rætt um langan meðgöngutíma verksins, hann spannar næstum aldarfjórðung, en með líkum hætti hefur Úlfhildur verið að móta efnið í sína bók enn lengur, eða allt frá því að hún skrifaði ritgerð um skáldsöguna Stálnótt  (1987) í námskeiði Ástráðs Eysteinssonar um módernisma veturinn 1988 til 1989. Tveimur árum síðar skrifaði hún lokaritgerð  í almennri bókmenntafræði um Sjón og erótík en efni úr henni birtist í tímaritunum Torfhildi og TMM í byrjun tíunda áratugarins.

Allar götur síðan hefur Úlfhildur fjallað jöfnum höndum um nýrri og eldri verk Sjóns, bæði í ræðu og riti, og hefur margt af því efni, eins og eðlilegt er, verið innlimað í Sjónsbók. Hér er þó ekki um greinasafn að ræða heldur heildstæða en um leið lagskipta rannsókn á ferli Sjóns frá því að hann kom fyrst fram sem súrrealískt skáld, aðeins 16 ára gamall, með ljóðabókinni Sýnir (1978) og þar til tólfta ljóðabók hans, gráspörvar og ígulker (2015) birtist fyrir ári síðan. Höfuðáhersla er lögð á ljóð og skáldsögur Sjóns en einnig vikið að margvíslegum öðrum verkum hans, svo sem handritum að leikritinum, óperutextum og kvikmyndum.

3.

Þetta er skemmtileg og frumleg nálgun, sem gaman væri að sjá fleiri glíma við í umfjöllun um einstaka höfunda eða listamenn.

Bók Úlfhildar skiptist í fimm meginkafla. Sá fyrsti, sem fjallar um feril skáldsins, kom mér að vissu leyti í opna skjöldu því að þar er umræðan um ferilinn fléttuð saman við almennara yfirlit um íslenska bókmennta- og menningarsögu tímabilsins. Þetta er skemmtileg og frumleg nálgun, sem gaman væri að sjá fleiri glíma við í umfjöllun um einstaka höfunda eða listamenn. Hér minnir Úlfhildur okkur á að þótt Sjón sé að mörgu leyti óvenjulegur höfundur, á sínum einstaka sporbaugi, þá er hann líka barn síns tíma. Reyndar fannst mér sögulega yfirlitið, sem var þétt og sannfærandi framan af, verða handahófskenndara eftir því sem nær dró okkar dögum. Slíkt liggur að nokkru leyti í hlutarins eðli; það er vandasamt og á köflum vanþakklátt starf að feta nýjar slóðir.

Annar kaflinn fjallar um súrrealísk einkenni á ljóðagerðinni. Ég hef um árabil verið handgenginn skáldsögum Sjóns en aldrei náð neinu sérstöku sambandi við ljóðabækurnar hans, allra síst þær elstu. Lykilinn að þessum verkum dregur Úlfhildur upp úr hatti André Breton og fleiri aldargamalla súrrealista en í umfjöllun sinni byggir hún jöfnum höndum á skrifum erlendra og innlendra fræðimanna. Þessi kafli er jafnframt fullur af fjöri og leik. Úlfhildi er lagið að kryfja brothætta texta án þess að murka úr þeim líftóruna en hún endar umfjöllunina á þessari innblásnu niðurstöðu: „Ástin er blóðug og svo er einnig um skáldskapinn: sjálfsmyndin er í gröfinni og varúlfurinn gengur laus – gengur jafnvel eins og klukka. Allt eru þetta sjálfsagðir hlutir í undursamlegum óhugnaði hins súrrealíska ævintýris“ (s. 177). Þetta var kafli sem opnaði betur augu mín fyrir þeirri sérstöku tegund draumkenndrar hugsunar sem súrrealisminn ástundar. Strax að lestri hans loknum rann ósjálfrátt upp fyrir mér lausn á ráðgátunni sem ýmsir vinir mínir höfðu verið að klóra sér í kollinum yfir og varðar nýja bókartitilinn, Ég er sofandi hurð.

4.

Þriðji, fjórði og fimmti hluti Sjónsbókar eru helgaðir skáldsögum Sjóns. Í þeim þriðja ræðir Úlfhildur um Stálnótt  og Engil, pípuhatt og jarðarber (1989), í þeim fjórða um Augu þín sáu mig og Með titrandi tár, og í þeim fimmta um Skugga-Baldur (2003), Argóarflísina (2005) og Rökkurbýsnir (2008). Drjúgur hluti hvers kafla hefur reyndar að geyma forvitnilega og vekjandi umræðu um yngri og eldri fræðikenningar, sem Úlfhildur nýtir sér síðan til að varpa ljósi á fagurfræðileg einkenni og þemu viðkomandi skáldsagna.

Þessi umfjöllun er grundvöllur skarplegrar greiningar á höfundar-nærveru Sjóns í eigin verkum, sem birtist til að mynda í persónu Johnny Triumph (Jóns-Sigur) í Stálnótt.

Í þriðja kaflanum ræðir hún til dæmis um sígild skrif Wimsatts, Beardsleys, Barthes, Bakhtins og Foucaults um höfundarvirkni og meintan dauða höfundarins, en jafnframt hvernig ýmsir fræðimenn, lesendur og jafnvel höfundar hafa á síðari árum (sp)unnið úr þeirri umræðu. Þessi umfjöllun er grundvöllur skarplegrar greiningar á höfundarnærveru Sjóns í eigin verkum, sem birtist til að mynda í persónu Johnny Triumph (Jóns-Sigur) í Stálnótt. Úlfhildur bendir á, með tilvísun til skrifa Barthes, „að ef dauði höfundarins getur af sér fæðingu lesandans, þá leggur sá lesandi greinilega mikið á sig við að halda höfundinum á lífi“ (s. 190). Með líkum hætti fléttar hún fræðandi umræðu um sjálfsöguna (e. metafiction) saman við greiningu sína á skáldsögunum í fjórða kafla og í fimmta kafla gefur hún sér góðan tíma í að ræða skrif fræðimanna á borð við Fludernik, Rimmon-Kenan og Wessling um frásagnarfræði og sögulegu skáldsöguna áður en hún víkur að verkum Sjóns.

Þegar á allt er litið vegur þessi síðari hluti Sjónsbókar Úlfhildar salt á milli þess að vera fjölbreytt lýsing á þróun Sjóns sem skáldsagnahöfundar og gagnleg úttekt á skáldskaparfræði (e. poetics) á okkar síðmódernísku  tímum. Jafnhliða bendir Úlfhildur á að eftir því sem á höfundarverkið líður takist skáldið af vaxandi siðferðilegri alvöru á við samtíð okkar og sögu. Hún orðar það svo í lokaorðum bókarinnar, sem hafa einnig að geyma greiningu hennar á þarsíðustu skáldsögu Sjóns, Mánasteini (2013):

Eins og fram hefur komið hafa fræðimenn bent á að veruleiki sögunnar er málum blandinn og ennfremur að sögulegt skáldverk geti einmitt þjónað þeim tilgangi að sýna okkur söguna í nýju ljósi […] sérstaklega út frá skuggahliðum hennar, því sem fyrirfinnst á jaðrinum. En Sjón er ekki sagnfræðingur. hann er ekki að skrifa sögu samkynhneigðra, sögu kvikmyndarinnar, sögu spænsku veikinnar eða sögu fullveldisins […]. Mögulega vill Sjón leggja áherslu á að sagan á sér margs konar myndir og að ein þeirra sé skáldskapurinn. Þannig má hugsa sér að skáldsagan sé ekki síður mikilvæg rannsókn á sögu en sagnfræðin, og geri sams konar kröfu til ‘sannleika’ og ‘veruleika’, með öðrum orðum, að þó höfundur leyfi sér að fara frjálslega með efnið, þá sé honum jafnframt full alvara með verkinu (s. 390).

Sömu sögu má segja af Úlfhildi. Verk hennar einkennist á köflum af mælsku, þversögnum, endurtekningum og jafnvel ærslum en henni er þó alltaf full alvara.

5.

Sjónsbók Úlfhildar Dagsdóttur er þriðja fræðiritið sem hún sendir frá sér á fimm ára tímabili. Aðeins eru tvö ár liðin frá því að myndasöguforlagið Froskur gaf út rit hennar Myndasagan. Hetjur, skrýmsl og skattborgarar (2014). Þremur árum fyrr kom út eftir hana hjá Bókmennta- og listfræðastofnun hátt í 500 síðna rit sem ber titilinn Sæborgin. Stefnumót líkama og tækni í ævintýri og veruleika (2011). Þar fjallar Úlfhildur um vélmenni, klóna og gervimenni í bókmenntum og myndmáli (m.a. kvikmyndum, myndasögum og tónlistarmyndböndum) en varpar líka ljósi á hvernig allur þessi skáldskapur hefur mótað hugmyndir okkar um erfðafræði og líftækni (þau viðfangsefni eru raunar mjög til meðferðar í Ég er sofandi hurð).

Ef einhver lesandi þessara eldri fræðirita Úlfhildar hefur haft áhyggjur af því að hún væri horfin inn á víðar lendur myndmiðla og menningarfræði og hefði alfarið snúið baki við Bókmenntunum (með stóra B-inu) þá staðfestir Sjónsbók að svo er ekki. Enda þarf annað ekki að hafa hitt í för með sér.

[fblike]