Glöggt er gestsaugað

Það eru engin tré á Íslandi væri þýðing á titli bókar sem út kom í Barcelona á Spáni fyrr á þessu ári. Bókin sem um ræðir ber titilinn En Islandia no hay árboles og er eftir Angelu Romero-Astvaldsson.

Angela er ættuð frá Galisíu á Norður-Spáni, býr á Bretlandi og tengist Íslandi fjölskylduböndum. Hún er með doktorsgráðu í bókmenntafræði og bókmenntum Rómönsku Ameríku, og hefur sinnt fræði- og ritstjórnarstörfum um árabil, m.a. hjá Bulletin of Hispanic Studies og við Liverpool háskóla. En Islandia no hay árboles (2016) er hennar fyrsta skáldsaga.

Á bókarkápu kemur fram að sagan hafi borist höfundi til handa með myndaalbúmi frá Íslandi. Myndir af stöðum og fólki á og við Stokkseyri urðu kveikjan að 300 blaðsíðna skáldsögu um Einar „með skarð í vör“ og konu hans Guðrúnu. Sagt er frá lífi kotbænda og hjúa við upphaf tuttugustu aldar á Suðurlandi, samdrætti þeirra hjóna, fyrstu hjúskaparárunum í torfbæ, missi frumburðarins og basli. Baráttan við brauðið markar hversdagslíf þeirra fram á miðjan aldur, þótt aldrei votti fyrir uppgjöf eða ótta. Þau standa þétt saman og ást þeirra og gagnkvæm virðing eru ótvíræð. Með harðfylgi einsetur Einar sér að byggja hús og þótt það verði helmingi minna en hann hafði gert sér vonir um vegna verðlagningar á innfluttu timbri nær hann markmiði sínu.

Myndir af stöðum og fólki á og við Stokkseyri urðu kveikjan að 300 blaðsíðna skáldsögu

Saggaloft torfbæjarins sem Guðrún trúir að hafi orðið syni þeirra að bana víkur fyrir tréilmi og söngli bárujárnsins í haustrigningunum. Trúverðug persónusköpun höfundar og umhyggja hennar fyrir fólkinu og samfélaginu sem fjallað er um færir lesandann nær því að skilja hvað kreppuár millistríðsáranna höfðu í för með sér.

Þrátt fyrir veraldlega fátækt búa bæði Einar og Guðrún yfir ríkidæmi. Það birtist fyrst og fremst í styrk þeirra (sem jaðrar við þrjósku) og æðruleysi gagnvart aðstæðum sínum og náttúruöflunum. Mótlætið er til að takast á við það og það gera þau samhent. En þegar Einar sér sig tilneyddan til að fara til sjós og tryggja þannig fjölskyldu sinni farborða, fyrst á dagróðrabát frá Stokkseyri og síðan á síðutogara frá Suðurnesjum, stækkar umráðasvæði skugganna sem fylgt hafa Guðrúnu frá unglingsárum. Þeir birtast í líki hræfugls sem vomir yfir og gerist sífellt ágengari. Guðrún er meðvituð um tilvist hans og það er Einar líka. Orð eru óþörf. Það þarf Siggu, systur Einars, til að færa ástandið í orð þegar Guðrún er við það að hverfa inn í heim myrkurs. Þau umskipti haldast í hendur við önnur og ekki síður áhrifamikil og sérstök, hvarf heimilisrollunnar, því á Álftavatni er ekki heimilishundur heldur heimiliskind, Móra, sem Einar – ungur að árum – fann afvelta skorðaða milli þúfna og bjargaði frá hröfnum sem byrjaðir voru að plokka úr henni annað augað. Móra hefur fylgt honum æ síðan. Hún hefur búið með þeim í húsi og aldrei vikið frá húsbónda sínum fyrr en hann fer til sjós. Sérstakt samband þeirra hefur um árabil vakið athygli sveitunga hans, en það er Móra sem gætir og jafnvel verndar Einar á sama tíma og skuggar í fuglsham ógna Guðrúnu.

Í skáldsögu Angelu Romero-Astvaldson er að finna fjölda tilvísana í sögu og mannlíf á Íslandi á fyrri helmingi tuttugustu aldar. … Eldhræringar, óveður, tilkomumiklir fjallgarðar og beljandi brim ramma svo frásögnina inn í skærum litum.

Í skáldsögu Angelu Romero-Astvaldson er að finna fjölda tilvísana í sögu og mannlíf á Íslandi á fyrri helmingi tuttugustu aldar. Umbyltingu í atvinnuháttum, samgöngum og byggðasögu bregður fyrir. Íslendingasögur og Alþingishátíðin 1930 koma við sögu og það gerir Halldór Kiljan Laxness einnig, auk þess sem heimsókn breska rithöfundarins W.H. Audens til landsins árið 1936 eru gerð skil. Harðbýli til sveita og aðgreining sveita-, þorpa- og borgarlífs auk fjarlægðar yfirvaldsins (utan kaupmannsins á svæðinu) gerir það að verkum að til verður framsetning „okkar“ og „hinna“. Þar sem „við“ textans er alþýða manna en „hinir“ eru menntuð millistétt og yfirvaldið í höfuðborginni. Í húsum við Tjörnina eru málverk á veggjum og litríkar ábreiður, en skyr, harðfiskur og blóðmör á heimili þeirra hjóna að Álftavatni. Eldhræringar, óveður, tilkomumiklir fjallgarðar og beljandi brim ramma svo frásögnina inn í skærum litum.

Framangreind endursögn á umfjöllunarefnum verksins er þó ofureinföldun á skáldsögunni En Islandia no hay árboles, því í raun er frásögn Angelu meitluð og margsamsett. Hún hefst á fjórum stuttum tilvitnunum í textabrot úr ferðabókum um Ísland frá 18. og 19. öld, þar sem áherslan er ekki hvað síst á persónueinkenni eyjarskegga.[1] Þá síðustu má finna í ferðabókum W.H. Auden, frá 1937, en þar segir: „Sem þjóðarheild, hygg eg að Íslendingar séu ekki tiltakanlega metnaðarfullir. […] Eg fékk þá almennu mynd af Íslendingum að þeir væru raunsæir, á smáborgaralegan hátt, óskáldlegir og harla litlir hugsjónamenn.” (ix)[2] Höfundur sækir þó ekki einasta innblástur í umsagnir erlendra ferðamanna, heldur eru orð Einars Benediktssonar valin til að ramma inn samband Einars og Guðrúnar: „Maðurinn einn er ekki nema hálfur, / með öðrum er hann meiri en hann sjálfur“ (xi).[3] Angela lætur ekki þar við sitja, heldur leggur strax á fyrstu síðunum grunn að fleiri fléttum og í eiginlegum inngangstexta skáldsögunnar birtist eins konar forleikur í tveimur þáttum. Fyrst textabrot þar sem höfundur upplýsir lesendur um merkingu hugtaksins „kvöldvaka“ og hvetur til þess að sagan sé lesin í heyranda hljóði (xiii), síðan ber hún á borð kynningu á manni; „sem nefndur var Einar Jónsson og bar viðurnefnið „með skarð í vör“ (sp. el belfo)“ (xv). Kaflinn „Kynning hetjunnar“ (sp. Semblanza del héroe) er settur fram í stíl Íslendingasagna og til hans er síðan vísað í kaflabrotinu „Heima“ (bls. 295-296) í lok skáldsögunnar. Athugull lesandi sér sig þannig knúinn til að endurlesa inngangskaflann þegar lestur skáldsögunnar er að baki.

Ævi og örlög þessa íslenska bónda sem „aldrei fór utan“ (xv) og sá einungis tré þar sem hann „hefði aldrei viljað“ (xv)[4] og bar „landið innra með sér“ (xv), eru svo samtvinnuð örlögum annarra að í bókarlok er það „heimurinn sem [hann] ber innra með sér“ (296).  Ljóðræn og leyndardómsfull líður ævin fram óaðskiljanleg þessu óblíða landi og harðri lífsbaráttu. Skilyrðislaus ást Einars og Guðrúnar er dregin upp sem óður til kærleikans, sem ekki þarf að færa í orð, og til undursins sem umlykur sögupersónur En Islandia no hay árboles.

Aðalsmerki bókarinnar verður þessi glíma við möguleika skáldsagnaformsins og þannig verður til slungið bókmenntaverk.

Skáldsaga Angelu Romero-Astvaldsson er því ekki hefðbundin frásögn þar sem línulegri framrás tímans er fylgt, heldur leikur höfundur sér með flókin tækniatriði skáldsagnaformsins í haganlega úthugsuðum fléttum. Sagan hefst á því að sveitastrákurinn Einar er kynntur til leiks en smám saman tekur Guðrún, eiginkona Einars, frásögnina yfir og skuggarnir sem fylgdu henni á unglingsárum eru orðnir að fyrirbæri sem nýútskrifaðir unglæknar og læknavísindin takast á við. Hugarheimur Guðrúnar leysir af hólmi raunsannar lýsingar og frásagnir af hversdagslífi fólks í sveitum og mönnum til sjós. Angela leikur sér fimlega og á úthugsaðan hátt með minningarbrot sem vakna þegar myndaalbúmi er flett. Minningar og hugleiðingar Einars birtast lesendum í skáletruðum textabrotum í lok hvers kafla. Aðalsmerki bókarinnar verður þessi glíma við möguleika skáldsagnaformsins og þannig verður til slungið bókmenntaverk.

Ekki er hægt að láta hjá líða að gera málnotkun höfundar skil, því málsnið spænskunnar sem Angela beitir fyrir sig er í senn afar fágað ritmál og hversdagsmál samtímans, þar sem mikið ber á samtvinnun margbrotins orðaforða og fjölbreytni í stílbrigðum. Umsagnir bókmenntarýna staðfesta að málnotkun beri vott um fádæma vald Angelu Romero-Astvaldson á viðfangsefninu jafnt sem spænskri tungu.[5] Samhliða raunsæislegu yfirbragði fléttast ósagður leyndardómur saman við eins og um splittaðan stálvír væri að ræða. Hver persóna bókarinnar vísar til skynjunar utan eigin tilveru, tilvistar handan við veruleikann. Hún getur jafnt búið í marglesnum Íslendingasögnum sem Guðrún geymir í kistli sínum eða í hugarfylgsnum eða reynsluheimi sögupersónunnar sem lesandinn hefur ekki beinan aðgang að en liggur hvarvetna til grundvallar og myndar eins konar baksvið sem myndaalbúmið geymir.

Hér er á ferðinni ein af sérstæðari skáldsögum síðustu ára og ein sú vandaðasta sem ég hef lesið í mörg ár og eru þær þó allnokkrar.

Hér er á ferðinni ein af sérstæðari skáldsögum síðustu ára og ein sú vandaðasta sem ég hef lesið í mörg ár og eru þær þó allnokkrar. Sagan er í senn sögð af fádæma innsæi og þekkingu á sögu, menningu og mannlífi á Íslandi. Það staðfesti dr. Enrique Bernárdez, prófesor við Complutense-háskólann í Madrid, sem þýtt hefur fjölda íslenskra bókmenntaverka yfir á spænsku, á bókakynningu í Madrid í október sl., þegar hann sagði að verki Angelu væri best lýst sem íslenskri skáldsögu, þótt hún sé skrifuð á spænsku.

Fyrir áhugasama er bent á að bókina má nálgast á Amazon, Kindle og sem ebook (PDF).[6]

[line]

[1] Þær eru í skrif Joseph Banks og Van Troil (1772), Alec Tweedie (1840), Niels Horrebow (1750) og Richard Burton (1875).
[2] „As a race, I don´t think the Icelanders are very ambitious […]. My general impression of the Icelander is that he is realistic in a petit bourgeois sort of way, unromantic and unidealistic“ (ix). Hér er notast við þýðingu Ögmundar Bjarnasonar í greininni „Íslandsför og fleiri kvæði”, Jón á Bægisá, 2007, bls. 15-76, hér bls. 24.
[3] Angela Romero-Astvaldsson þýðir ljóðlínur Einars svona: „Sólo, el hombre no es más que su mitad, / con otros es más que él mismo“ (xi).
[4] Stað sem lesandinn lærir í sögulok að er við geðsjúkrahúsið Klepp í Reykjavík.
[5] Um skáldsögu Angelu Romero-Astvaldsson segir José María Merino: „Una original novela cargada de voluntad literaria. Su lenguaje rico, variado, moderno, armónico y lleno de resonancias míticas, es muy diferente de lo que es común en la ficción habitual, y que, como toda ficción verdadera, nos habla de los misterios del corazón humano” (án bls.tals). Sjá enn fremur ummæli James Higgins: „Una serie de alusiones intertextuales sugiere que nuestro protagonista es una modesta versión moderna de los héroes de las sagas antiguas. […]En Islandia no hay árboles nos permite adentrarnos en un mundo poco conocido, pero es también y sobre todo una novela bien escrita que capta el interés y proporciona horas de lectura entretenida” (án bls.tals).  Sótt 5. desember, 2016.
[6] Forsíðu bókarinnar prýðir mynd eftir Eggert Pétursson málara.

[fblike]