Hver á heima á Íslandi?

Hvað er það sem einkennir Ísland? Þetta er spurning sem aðstandendur Íslandsbókar barnanna stóðu frammi fyrir þegar þeir tóku að sér það vandasama verkefni að draga upp nokkuð heildstæða mynd af Íslandi fyrir börnin sem þar búa.

Margrét Tryggvadóttir og Linda Ólafsdóttir
Íslandsbók barnanna
Forlagið 2016

Bókin er saman sett út 55 opnum, auk inngangs, sem hver um sig fjallar um ákveðið viðfangsefni. Árstíðirnar eru leiðarstef bókarinnar og er henni í grófum dráttum skipt í fjóra hluta sem hverfast um vorið, sumarið, haustið eða veturinn. Linda Ólafsdóttir skreytir hverja opnu með stórri mynd og stuttir textar eftir Margréti Tryggvadóttur taka á viðfangsefninu út frá ólíkum sjónarhóli. Til dæmis fjallar opnan „Allt í blóma“ í senn almennt um gróðurfar á Íslandi, þjóðarblómið holtasóley og kjötætuplöntuna lyfjagras. Í kaflanum „Hraun og aftur hraun“ er sagt frá ólíkum tegundum hrauns, hvernig það breytist með tímanum og hlutverki hraunmyndana í íslenskum þjóðsögum. Þannig fjalla höfundarnir um landið og allar þær verur sem þar búa; skordýr, hvali, Íslendinga, þjóðgarða, blóm, eldfjöll, hveri og jarðhita, norðurljós, jökla, sjávarbyggðir, Reykjavík og margt fleira.

Uppsetning og útlit bókarinnar er til algjörrar fyrirmyndar og greinilegt er að mikið hefur verið lagt í að gera hana aðlaðandi.

Uppsetning og útlit bókarinnar er til algjörrar fyrirmyndar og greinilegt er að mikið hefur verið lagt í að gera hana aðlaðandi. Myndir Lindu sýna ýmist fallegt landslag eða gnægð smáatriða sem vekur forvitni unga fólksins. Textum Margrétar er haganlega komið fyrir í hverri mynd með leturgerð sem hæfir vel myndum Lindu og þannig mynda texti og mynd órofa heild. Lesmálið er þar að auki líflegt og fræðandi. Það er hæfilega hnitmiðað fyrir barnungt fólk með takmarkaða athyglisgáfu og Margrét passar sig á að brjóta upp almenna umfjöllun með áhugaverðum eða fyndnum smáatriðum. Þegar hún fjallar um litbrigði snjós tekur hún t.a.m. fram að hann virðist gulur bæði þegar gul birta ljósastauranna lýsir á hann á kvöldin og eftir að hundur hefur pissað á hann.

Útlit og textar bókarinnar eru þannig að flestu leyti vel úr garði gerðir. Þó vekur þetta fyrirtæki, að kynna Ísland fyrir barnungum landsmönnum, upp áleitnar spurningar sem vert er að staldra aðeins við. Á undanförnum árum hafa ýmsir fræðimenn, m.a. Sumarliði Ísleifsson, Ann-Sofie Nielsen Gremaud og undirrituð, rannsakað ímynd Íslands í nútíð og fortíð. Þeir hafa veitt því athygli að síðustu tvær til þrjár aldir, jafnvel lengur, hafa ríkt ákveðnar hefðir í kynningum á landinu sem orsakast að verulegu leyti af fjarlægð eyjarinnar frá menningarlegri miðju Evrópu. Þessar hefðir birtast í mikilli áherslu á menningu og tungu landsins auk vaxandi áhuga á náttúru þess. Íslandsbók barnanna skrifar sig fullkomlega inn í þá hefð en langstærsti hluti bókarinnar fjallar einmitt um íslenska náttúru.

Sú ímynd sem dregin er upp í bókinni er því hluti af sterkri hefð í ímyndarsmíð sem hefur upp á síðkastið haft þann helsta tilgang að laða ferðamenn til landsins eða selja íslenskar vörur erlendis.

Þó er einnig komið inn á tungu og menningu og er tvöföld opna helguð íslensku máli og Íslendingum. Þegar menningarumfjöllunin er borin saman við t.d. heimildarmyndir um Ísland á sjötta og sjöunda áratug 20. aldar kemur í ljós að efnið er næstum því það sama: Íslenska, íslensku handritin, Íslendingasögurnar, þjóðhátíðardagurinn, þjóðsöngurinn, Jón Sigurðsson, forsetar landsins, Reykjavík og íslenski fáninn. Sú ímynd sem dregin er upp í bókinni er því hluti af sterkri hefð í ímyndarsmíð sem hefur upp á síðkastið haft þann helsta tilgang að laða ferðamenn til landsins eða selja íslenskar vörur erlendis. Það er að vissu leyti skiljanlegt því ímyndarsköpun tengist mjög náið hugmyndum okkar um eðli okkar og einkenni. Það eru gagnkvæm áhrif þar á milli. Ímyndin er að hluta til sköpuð upp úr hugmyndum okkar um hver við erum en sjálfsmynd okkar mótast einnig af þeirri ímynd sem dregin er upp af okkur.

En þegar bók sem þessi er skrifuð þarf að hafa í huga að á Íslandi búa alls konar börn sem eiga eftir að spegla tilveru sína í því sem þau sjá og lesa á síðum Íslandsbókar barnanna. Höfundarnir eru vissulega meðvitaðir um það að einhverju leyti. Í formálanum staðhæfa þær að taka þurfi vel á móti fólki sem kemur til landsins. Jafnframt minnast þær á að landið, mannlífið og lífríkið sé margbreytilegt og því beri að fagna. Á opnunni sem sýnir þjóðhátíðardag á Austurvelli má greina teikningar af fólki með ólíkt litarhaft og eina manneskju sem notar hjólastól. En víðast annars staðar eru allir hvítir og ófatlaðir, og raunar er erfitt að ráða af myndunum hvort manneskjur með dökkan húðlit séu með dökka húð eða bara sólbrúnar. Eða hvort manneskjan í hjólastólnum sé fötluð eða gömul. Þótt minnst sé á fjölbreytileika í örfáum setningum er hvergi reynt að gera honum efnisrík skil.

Fjölmenning einkennir þó tilveru íslenskra barna við upphaf 21. aldarinnar, ekkert síður en íslensk tunga, íslenskar bókmenntir, snjór, fuglar eða norðurljós, allt viðfangsefni sem þykja nógu mikilvæg til að hljóta sína opnu hvert.

Fjölmenning einkennir þó tilveru íslenskra barna við upphaf 21. aldarinnar, ekkert síður en íslensk tunga, íslenskar bókmenntir, snjór, fuglar eða norðurljós, allt viðfangsefni sem þykja nógu mikilvæg til að hljóta sína opnu hvert. Það er auðvitað afar erfitt að skrifa bók sem gengur gegn hefðbundnum hugmyndum um helstu einkenni Íslands. Á því sviði ríkja sterkar hefðir sem höfundar þurfa að gangast inn á, upp að vissu marki, vilji þeir að myndin sem þeir dragi upp sé talin trúverðug. Þó vaknar upp sú aðkallandi spurning hvort markhópur bókarinnar setji e.t.v. ríkari skyldur á herðar höfunda um að líta gagnrýnum augum á hefðbundar hugmyndir um helstu einkenni lands og þjóðar. Verðskulda ekki öll börn á Íslandi að sjá merki um sig og sína tilveru í bók sem nefnist Íslandsbók barnanna?

Sé þeirri spurningu svarað játandi er ekki nóg að skrifa bók út frá eins konar „meðvitaðri þjóðernishyggju“ sem skapar nógu stórt rými fyrir fjölbreytni til að hægt sé að verjast ásökunum um einsleitni en gengst þó að flestu leyti inn á hefðbundin þjóðernisleg gildi. Nákvæmlega sömu gildin og eiga stærstan þátt í að ýta fólki, bæði börnum og fullorðnum, af erlendum uppruna, fötluðu fólki og fleirum út á jaðar samfélagsins. Þannig mætti segja að stærsti gallinn á þessari annars afar fallegu og fróðlegu bók sé að hún sýni Ísland eins og það þykir merkilegast eða verðugast í stað þess að draga upp mynd sem flest börn á Íslandi geta staðsett sig inni á.

[fblike]