Aukin notkun snjalltækja er að ýmsu leyti jákvæð en hún hefur einnig hættur í för með sér fyrir íslenskuna. Annars vegar er hætta á að snjalltækjavæðingin dragi úr mállegum samskiptum barna og fullorðinna og hins vegar að hún leiði til aukinnar notkunar ensku í málumhverfi barna á máltökuskeiði.
Jákvæð áhrif snjalltækjavæðingarinnar
Snjalltækjaþróun undanfarinna ára er að mörgu leyti jákvæð. Tölvur og snjallsímar auðvelda samskipti, bjóða upp á margskonar afþreyingu og gera notendum kleift að afla upplýsinga óháð stað og stund. Börn eru strax á unga aldri orðin vön gagnvirku umhverfi snjalltækja og ýmislegt bendir til að notkun slíkra tækja örvi sköpunargáfu barna og ímyndunarafl. Reyndur leikskólakennari sagði mér til dæmis að það væri allt annað að lesa bækur fyrir börn í dag en fyrr á árum. Áður fyrr hefðu börnin beðið spennt eftir sögulokum en í dag vildu þau sjálf ráða framvindu sögunnar og endi hennar. Snjalltækjabyltingin er því jákvæð að mörgu leyti en hún hefur einnig hættur í för með sér fyrir íslenska tungu.
Áhrif snjalltækjavæðingarinnar á samskipti og máltöku barna
Mikil breyting hefur orðið á samskiptum fólks með tilkomu stafrænna miðla og snjalltækja. Flestir Íslendingar eiga snjalltæki sem þeir handfjatla stöðugt og skilja helst ekki við sig.
„Því læra börnin málið, að það er fyrir þeim haft.“Í Hagtíðindum 2015 kemur fram að 96% Íslendinga á aldrinum 16-74 ára segjast nota netið „daglega eða næstum daglega“ og gagnaflutningur Íslendinga í gegnum snjalltæki þrefaldaðist á milli áranna 2013 og 2014. Þetta bendir til aukinnar notkunar Íslendinga á snjalltækjum á allra síðustu árum.
Mikil notkun snjalltækja hefur haft áhrif á samverustundir fjölskyldna, eins og margir kannast við. Myndin hér að neðan segir meira en mörg orð. Foreldrarnir eru báðir með hugann við spjaldtölvuna og barnið liggur afskiptalaust á milli þeirra. Við þessar aðstæður fara engin málleg samskipti fram.
Málleg samskipti eru nauðsynleg forsenda máltöku. Snjalltækjavæðing samtímans hefur þá hættu í för með sér að verulega dragi úr samskiptum barna og fullorðinna, en það getur hindrað málþroska. Móðurmál þróast með börnum á máltökualdri í samskiptum við foreldra og aðra í nánasta umhverfi. Til að börn myndi sér mál verða þau að skiptast á orðum við aðra í samtölum og mynda félagsleg tengsl. Mikilvægi máláreitis, tals sem börn heyra og vinna úr á máltökuskeiðinu, og málörvunar fyrir málþroska barna er óumdeilanlegt. Snjalltækjavæðingin truflar máltöku barna og málþroska ef hún veldur því að börn og fullorðnir tala það lítið saman að börnin fá ekki nauðsynlegt máláreiti og málörvun.
Áhrif snjalltækjavæðingarinnar á íslenskukunnáttu og málnotkun barna
Snjalltækjabyltingin og samfélagsbreytingar undanfarinna ára hafa einnig valdið aukinni notkun ensku í íslensku málsamfélagi. Í gegnum snjalltæki eru Íslendingar stöðugt í sambandi við alþjóðlegan menningarheim þar sem enskan er allsráðandi. Eiríkur Rögnvaldsson prófessor hefur verið ötull við að benda á þær hættur sem steðja að íslenskunni í kjölfar tækni- og samfélagsbreytinga síðustu ára. Í grein á Hugrás 2015 sem ber heitið: „Er hrakspá Rasks að rætast?“ og í greininni „Um utanaðkomandi aðstæður íslenskrar málþróunar“ sem birtist í vorhefti Skírnis 2016, færir hann rök fyrir því að enskt máláreiti í samfélaginu í dag sé meira og víðtækara en nokkru sinni fyrr og staða íslenskunnar hafi þrengst verulega í kjölfarið. Aukin enskunotkun í íslensku málsamfélagi er líkleg til að hafa mest áhrif á málkunnáttu og málnotkun yngstu málnotendanna því þeir eru móttækilegastir fyrir máli.
Í þessu sambandi er rétt að athuga á hvaða aldri íslensk börn byrja að nota snjalltæki og netið. Samkvæmt SAFT könnun á netnotkun barna og unglinga frá árinu 2013 byrja 62% íslenskra barna að nota netið á aldrinum fimm til átta ára, tæp 12% á aldrinum þriggja til fjögurra ára og 2% eru yngri en þriggja ára. Í niðurstöðum barnahluta SAFT könnunarinnar vekur athygli að fleiri börn í 4. og 5. bekk en í 6.-10. bekk grunnskóla byrjuðu að nota netið þegar þau voru fjögurra ára eða yngri. Hlutfall barna sem byrjaði að nota netið fjögurra ára eða yngri er 24%-27% í 4. og 5. bekk en 6%-13% í 6.-10. bekk. Þessar niðurstöður benda til aukinnar netnotkunar yngri barna í dag og eru í samræmi við orð Björns Rúnars Egilssonar, verkefnisstjóra hjá Heimili og skóla og SAFT, í morgunútvarpinu á Rás 2 á RÚV 3. mars sl. en hann nefndi að líklega hefði netnotkun yngri barna aukist síðan könnun SAFT var gerð árið 2013.
Þessar niðurstöður eru áhyggjuefni fyrir íslenskuna og framtíð hennar því aukið enskuáreiti á máltökuskeiði barna er líklegt til að valda breytingum bæði á gerð og stöðu íslenskunnar og getur leitt til tvítyngis. Máltökuskeið manna er talið ná fram að kynþroska en börn eru móttækilegust fyrir máli fyrstu sex til níu árin (DeKeyser og Larson-Hall, 2005). Netnotkun og tölvuleikir, sem fara oftast fram á ensku, eru því líklegir til að hafa mest áhrif á málnotkun yngstu barnanna.
„Henni er basically sama“Aukin enskunotkun í málumhverfi barna á máltökuskeiði er líkleg til að valda breytingum bæði á formi íslenskunnar og notkun hennar. Þegar talað er um breytingar á formi er átt við breytingar á orðaforða, framburði, beygingum og setningagerð. Að einhverju leyti er hægt að spá fyrir um slíkar breytingar. Þær myndu m.a. felast í því að meira væri um ensk orð eða slettur í máli barna og ungmenna en áður og viðbúið er að beygingar minnki, setningagerð breytist og jafnvel framburður. Íslenskan myndi þannig líkjast ensku meira bæði í orðaforða og að gerð. Breytingar á notkun málsins felast hins vegar í því að íslenskan missir notkunarsvið til enskunnar. Aukin enskunotkun og jákvætt viðhorf til hennar í samfélaginu getur þannig þrengt stöðu íslenskunnar og valdið því að börn og ungmenni kjósi fremur að nota ensku þegar þau tala um kvikmyndir, spila tölvuleiki, o. fl.
„Hann gaf ræðu“
„Hann lánaði þetta til mín“
„Í dag kennarinn er lasinn“
Viðbúið er að einhverjar slíkar breytingar hafi þegar átt sér stað, sjá t.d. grein Lindu Bjarkar Markúsardóttur í Fréttablaðinu 2015 og B.A.-ritgerð Hildu Aspar Stefánsdóttur 2016. Slíkar breytingar á máli barna og ungmenna eru líklegar til að hafa áhrif á þróun og framtíð íslenskunnar, sérstaklega ef íslenskan fer halloka fyrir enskunni og missir notkunarsvið til hennar. Íslensk málþróun verður þá önnur en hún hefði annars orðið, vegna náins sambýlis við ensku.
Aukin enskunotkun og tvítyngi
Aukin enskunotkun í samfélaginu getur einnig leitt til tvítyngis. Ef börn alast upp við tvö tungumál á máltökuskeiði verða þau tvítyngd. Breytt heimsmynd og alþjóðavæðingin hafa á undanförnum árum breytt viðhorfi manna til tvítyngis.
„Þetta er gott story“Það þykir í dag verðmætur hæfileiki að búa yfir móðurmálsfærni í tveimur eða fleiri tungumálum. Nýlegar rannsóknir sýna einnig að tvítyngi hefur jákvæð áhrif á vitsmunaþroska og veitir einstaklingum ómetanlega innsýn í tvo menningarheima.
„Þetta var svona stuttsaga“
En þótt tvítyngi sé jákvætt fyrir einstaklinga og samfélög og hafi yfirleitt enga hættu í för með sér fyrir þjóðtungur þá getur það verið neikvætt fyrir lítil málsamfélög með fáa málhafa, eins og það íslenska. Þetta er sérstaklega tekið fram í skýrslu UNESCO (2003) um lífvænleika tungumála. Tvítyngi getur nefnilega við ákveðnar málfélagslegar aðstæður verið fyrsta skrefið í tungumáladauða. Slíkar aðstæður geta skapast þegar viðhorf til málanna tveggja eru mjög ólík, t.d. þegar virðing fyrir þjóðtungunni minnkar vegna þess að hún er ekki nothæf á alþjóðavettvangi eða á þeim sviðum samfélagsins sem helst höfða til ungs fólks. Sem dæmi um slíkar málfélagslegar aðstæður má t.d. nefna sambýli írsku og ensku á Írlandi þar sem írskan hefur lotið í lægra haldi fyrir enskunni.
Aukin notkun ensku á Íslandi og þá sérstaklega aukið enskuáreiti í málumhverfi barna á máltökuskeiði getur leitt til þess að þjóðin verði tvítyngd. Í því sambandi er áhugavert að skoða hversu mikið máláreiti börn á máltökualdri þurfa til að verða tvítyngd. Rannsóknir sýna að til að börn nái móðurmálsfærni í tveimur tungumálum þarf nægilega málörvun á báðum málum (Pearson og Amaral 2014). Sterk fylgni er á milli magns máláreitis og málfærni tvítyngdra. Rannsóknir Elínar Þórðardóttur (2011, 2014) á eintyngdum og tvítyngdum leikskólabörnum í Montreal í Kanada sem áttu ensku og/eða frönsku að móðurmáli leiddu í ljós að hlutfall máláreitis eða ílags virðist þurfa að vera meira en 60% af venjulegu móðurmálsáreiti til að tvítyngd börn standi jafnfætis eintyngdum jafnöldrum á orðaforðaprófum bæði í málskilningi og málbeitingu. Rétt er þó að nefna að ef viðhorf barna til annars tungumálsins er mjög jákvætt virðast þau geta náð móðurmálsfærni þótt hlutfall ílags sé heldur lægra en 60% af venjulegu móðurmálsáreiti (Hakuta og D‘Andrea 1992).
Þeir Bergur Þór Ingólfsson leikstjóri í grein í Fréttablaðinu og Eiríkur Rögnvaldsson í grein á Hugrás hafa velt fyrir sér afleiðingum aukinnar enskunotkunar barna og unglinga og því hvort íslenska sé að færast niður um styrkleikaflokk á fimm þrepa mælikvarða UNESCO um lífvænleika tungumála frá árinu 2003. Íslenska var flokkuð í efsta styrkleikaflokk og talin örugg árið 2003 en það er spurning hvort hún sé að færast niður í næst efsta flokk og sé nú viðkvæm, en sá flokkur markar upphaf tvítyngis: „Sum börn nota tungumálið á öllum sviðum; öll börn nota málið á takmörkuðum sviðum.“
Fimm þrepa mælikvarði UNESCO (2003:8) um lífvænleika tungumála:
| Lífvænleiki | Þrep | Málnotendur |
| öruggt | 5 | Málnotendur á öllum aldri nota tungumálið; börn jafnt sem fullorðnir. |
| viðkvæmt | 4 | Sum börn nota tungumálið á öllum sviðum; öll börn nota málið á takmörkuðum sviðum. |
| í útrýmingarhættu | 3 | Tungumálið er aðallega notað af fullorðnum og eldra fólki. |
| í verulegri útrýmingarhættu | 2 | Tungumálið er aðallega notað af eldra fólki. |
| í mikilli útrýmingarhættu | 1 | Tungumálið er aðallega notað af örfáum öldruðum málnotendum. |
| útdautt | 0 | Enginn talar tungumálið lengur. |
Framtíð íslenskunnar er undir máltöku barna komin
Snjalltækjavæðing undanfarinna ára hefur valdið breytingum á stöðu íslenskunnar og ýmislegt bendir til að framtíðarhorfur hennar séu nú óræðari en áður. Það er þó ljóst að til að styrkja stöðu tungunnar er nauðsynlegt að huga að málumhverfi ungra barna á máltökualdri. Íslenskan á allt undir máltöku og málþroska ungra barna.
„Lengi býr að fyrstu gerð“Innihaldsrík málleg samskipti á fyrstu æviárunum og markviss málörvun barna á leik- og grunnskólaaldri er nauðsynleg forsenda þess að málið skili sér áfram frá kynslóð til kynslóðar. Náið sambýli íslensku og ensku nú á dögum mun án efa hafa mest áhrif á málkunnáttu ungra barna því á árunum fram að kynþroska eru menn móttækilegastir fyrir máli. Á þessum árum mótast málkennd manna og að þeirri tilfinningu fyrir máli sem þroskast með þeim á þessum árum munu þeir búa það sem eftir er ævinnar. Það er því sérstakt áhyggjuefni fyrir framtíð íslenskunnar ef snjalltækjavæðing síðustu ára leiðir til þess að verulega dregur úr íslensku áreiti í málumhverfi ungra barna.
[line]
Heimildir:
DeKeyser, Robert og Jennifer Larson-Hall. 2005. What does the critical period really mean? Í Judith F. Kroll og Annette M. B. De Groot (ritstj.): Handbook of bilingualism: Psychological approaches, bls. 88-108. Oxford University Press, Oxford.
Eiríkur Rögnvaldsson. 2016. Um utanaðkomandi aðstæður íslenskrar málþróunar. Skírnir vor, bls. 17-31.
Elin Thordardottir. 2011. The relationship between bilingual exposure and vocabulary development. International Journal of Bilingualism 14 (5):426–445.
Elin Thordardottir. 2014. The typical development of simultaneous bilinguals: Vocabulary, morphosyntax and language processing in two age groups of Montreal preschoolers. Í Theres Grúter og Johanne Paradis (ritstj.): Input and Experience in Bilingual Development, bls. 141-160. John Benjamins, Amsterdam.
Hakuta, K. og D‘Andrea, D. 1992. Some properties of bilingual maintenance and loss in Mexican background high-school students. Applied Linguistics 13:72-99.
Pearson, Barbara og Luiz Amaral. 2014. Interactions between input factors in bilingual language acquisition: Considerations for minority language maintenance. Í Theres Grúter og Johanne Paradis (ritstj.): Input and Experience in Bilingual Development, bls. 99-117. John Benjamins, Amsterdam.
Um höfundinn
[fblike]
Deila