Er hatursorðræða heimil?

Á baksíðum fríblaðanna er í tísku að birta bakþanka af einhverju tagi, stuttar greinar sem oftast snúast aðeins um naflaskoðun pistlahöfunda og pælingar hans eða hennar um alvanalegustu fyrirbæri hversdagslífsins.

Um þetta er gott eitt að segja. Allt efni dag- eða vikublaða þarf ekki að fjalla um grafalvarleg mál eða höfða til allra. Svo geta dálkar af þessu tagi líka þróast yfir í merkilega bókmenntagrein sem á grannmálunum kallast kåseri (af fr. causer) sem leggja má út sem spjall. Til að ná verulegum árangri á því sviði þarf þó þrennt: Að hafa eitthvað að segja, að setja það fram á  hnyttinn hátt og að höfundur geti kryddað textann með slatta af háði eða íróníu sem gefur spjallinu brodd. Sé sú raunin gegna dálkar af þessu tagi mikilvægu bókmenntalegu, félagslegu gagnrýnishlutverki. Sú er þó sjaldan raunin hér enda er hugsanlega alls ekki að því  stefnt.

Bryddað upp á mikilvægu máli

Í vikublaðinu Reykjavík kallast þessi spjall-dálkur Baksíðan. Laugardaginn 5. mars var þar fjallað um nauðsyn þess að ræða innflytjendamál og fjölmenningu „á vitrænum nótum“ en það taldi höfundur pistilsins „nánast ómögulegt“. Þar er svo sannarlega ekki um neitt smámál að ræða eins og til dæmis morgunverð pistilshöfundar sem ekki er óalgengt umræðuefni í slíkum spjall-dálkum hér.

Flest hljótum við að vera sammála um að þetta séu gildi sem mikilvægt sé að halda í heiðri í fjölmenningarsamfélögum samtímans og að þau muni hjálpa okkur að þróa þau í jákvæða átt.

Með réttu benti höfundur Baksíðunnar umræddu á að fjölmenning er komin til að vera og að í sjálfu sér er merkingarlaust að velta því fyrir sér hvort hún sé góð eða slæm sem slík. Hann benti einnig á að viðbrögð okkar við fjölmenningunni skipti sköpum um hvernig samfélag okkar þróast á komandi tímum. Í því efni taldi hann að við yrðum að ganga út frá okkar „helgustu gildum“. Þar dró hann fram jafnrétti og jafnræði óháð kynferði og kynhneigð auk tjáningarfrelsisins. Flest hljótum við að vera sammála um að þetta séu gildi sem mikilvægt sé að halda í heiðri í fjölmenningarsamfélögum samtímans og að þau muni hjálpa okkur að þróa þau í jákvæða átt.

Er tjáningarfrelsið takmarkalaust?

Túlkun höfundar á tjáningarfrelsinu orkar þó tvímælis. Vonandi getum við  verið sammál honum er hann segir: „Allir hafa rétt til að lýsa andstöðu við hvað sem er […]“. Ekkert svið lífsins, stofnanir, hópar eða einstaklingar eru undanþegin málefnalegri gagnrýni í lýðræðislegum réttarríkjum. Hitt orkar þó mjög tvímælis er höfundurinn heldur áfram og staðhæfir að í nafni tjáningarfrelsis megi „[…] jafnvel hatast út í hina ýmsu hópa“. Hér með vill Baksíðu-höfundurinn sem sé ekki aðeins láta tjáningarfrelsið ná til gagnrýni heldur einnig hatursorðræðu og –áróðurs (hate speech).

Hér virðist honum verða illa hált á því svelli sem oft felst í umræðu á „vitrænum nótum“. Í 233 gr. Almennra hegningarlaga segir:

Hver sem opinberlega hæðist að, rógber, smánar eða ógnar manni eða hópi manna með ummælum eða annars konar tjáningu, svo sem með myndum eða táknum, vegna þjóðernis, litarháttar, kynþáttar, trúarbragða, kynhneigðar eða kynvitundar, eða breiðir slíkt út, skal sæta sektum eða fangelsi allt að 2 árum.[1]

Þessi lagagrein er einmitt einn af hornsteinum tjáningarfrelsis okkar. Samkvæmt henni er okkur óheimilt að beita tjáningarfrelsinu til að „[…] hatast út í hina ýmsu hópa“ eins og Baksíðuskríbentinn hélt fram. Hatursumræða varðar sem sé við hegningarlög hér á landi og er það vel þar sem við erum nú á hraðri leið til aukinnar fjölhyggju. Einmitt við þær aðstæður ríður á að allir, ekki síst minnihlutahópar og þeir einstaklingar sem þá mynda, séu vel varðir fyrir háði, róg, smánun og ógnunum.

Stigveldi ofbeldisins

Baksíðuhöfundur setur síðan fram heldur grunnfærna lýsingu á því sem kalla má stigveldi ofbeldisins en um það segir hann: „Hatursfull umræða og orð geta aldrei skaðað neinn í líking við þann skaða sem unnin eru með ofbeldisverkum og þau eru að sjálfsögðu stranglega bönnuð.”

Er gagnlegt, frjótt eða rétt að skipta ofbeldi og hatri í flokka, réttlæta sumt en fordæma annað? Verðum við ekki að berjast gegn ofbeldinu í öllum þess myndum?

Hér skal ekki gert lítið úr líkamlegu ofbeldi og skaðsemi þess. En er það alveg ljóst að það menningarlega, félagslega og andlega ofbeldi sem í hatursumræðu felst geti ekki valdið einstaklingum og hópum allt eins miklum og langvarandi miska og líkamsmeiðingar? Er gagnlegt, frjótt eða rétt að skipta ofbeldi og hatri í flokka, réttlæta sumt en fordæma annað? Verðum við ekki að berjast gegn ofbeldinu í öllum þess myndum?

Hatursorðræða elur á fordómum

Loks staðhæfir Baksíðupenninn: „Ef orð fá að flæða og umræðan þroskast minnkar hatrið og fordómar um leið.” Þetta er þó ekki algilt lögmál. Ef hatursáróður og -umræða fær að flæða óheft eins og Baksíðuhöfundurinn virðist vilja þroskast orðræðan því miður ekki. Þá aukast einmitt fordómar og hatur, helstu óværurnar í fjölmenningarsamfélaginu.

Það verður ekki séð að Baksíðan í Reykjavík Vikublað fyrir rúmri viku falli undir umræðu á „vitrænum nótum“. Líklega hefur höfundur hennar því á réttu að standa að slík umræða sé því miður nánast ómöguleg. Að minnsta kosti ekki á allra færi. Líklega er ekki mögulegt að krefjast að eigandastýrt fríblað haldi úti nokkurri eiginlegri ritstjórnarstefnu eða „vitrænu“ spjalli á háu plani. Er þó ekki hægt að gera kröfu um að ekki sé farið með fleipur af því tagi sem hér var rakið?[line][1] Almenn hegningarlög 1940 nr. 19 12. febrúar, althingi.is, 1. janúar 2016, sótt 15. mars 2016 af  http://www.althingi.is/lagas/nuna/1940019.html

[Myndskreyting: Sóley Stefánsdóttir]

[fblike]