Um höfundinn
[container] Spænska ljóðskáldið Federico García Lorca fæddist í litlu þorpi nærri borginni Granada á Suður-Spáni, þann 5. júní 1899. Í huga skáldsins bjó Granadaborg yfir ævintýraljóma sem stafaði ekki hvað síst af dönsum, sögum og söngvum af arabískum uppruna sem auðguðu mann- og menningarlíf borgarinnar. Ímynd blóðblandaðra íbúa svæðisins og ekki hvað síst hins „þeldökka kynþátt[ar] með eirðarleysið í blóðinu“ (30), eins og Einar Bragi segir um sígaunana, í grein sinni „Um García Lorca, líf hans og starf“ frá 1954, fylgdu Lorca allt hans líf og urðu áberandi yrkisefni í ljóðum hans. Fjarlægur uppruni þeirra, sagnir um ættgöfgi, dýrkun á frelsi, auk virðingar við spádómsgáfur og mátt hljómfalls og tónlistar lögðu Lorca til efnivið. Í verkum hans örlar strax frá upphafi á því að þessi sérstæða menning og söngvar sígauna, hinir svonefndu cante jondo, fylgdu honum í túlkun hans á umhverfinu. Hljómfall menningar Andalúsíu sem mótuð var af alþýðukveðskap og gítarleik skapaði baksvið ljóðagerðar Lorca alla tíð.
Sjóðir alþýðukveðskapar
Þegar fram líða stundir verður Lorca skáld myndmáls og myndlíkinga um leið og honum tekst með málfærni sem á sér fá fordæmi í spænskri bókmenntasögu að tengja andstæð fyrirbæri, eins og myrkur tunglsins og birtu næturinnar, depurð lífsins og gleði dauðans. Ljóð hans eru skrifuð af hugljómun og innblæstri en nákvæmt formið tekst á við hefðir ljóðlistarinnar eins og hún var best þekkt á Spáni í upphafi tuttugustu aldar. Strax frá útkomu fyrstu ljóðabókar Lorca, sem bar einfaldlega titilinn Ljóðabók (Libro de poemas) og kom út árið 1921, til seinni verka, sannaðist að rödd hans var önnur og annarskonar en áður þekktist. Ljóð hans voru laus við prjál og allan óþarfa en stóðu vörð um grundvallaratriði ljóðformsins. Í þessari frumraun er að finna persónulegustu ljóð Lorca og þar gætir bæði áhrifa rómantísku stefnunnar og módernismans en um leið skapar hann sér sína eigin sjálfsstæðu ljóðaveröld og túlkun á umhverfi sínu. Þarna er strax að finna eins konar drög að ljóðaheimi Lorca og þótt hann fylgi straumum og stefnum álfunnar þá mótar hann um leið “sér-lorkískt” afbrigði ljóðlistar sem fylgir honum í næsta ljóðasafni sem lítur ekki dagsins ljós fyrr en mörgum árum síðar. Og þrátt fyrir að ljóðagerð hans taki umtalsverðum breytingum á næstu fimmtán árum koma þarna strax fram þau yrkisefni, áherslur og táknmyndir sem setja mark sitt á ljóðagerð hans æ síðan. Athygli vakti strax frá upphafi hvernig Lorca gerir alþýðumenningu Andalúsíu að meginefnivið verka sinna, en einmitt það yrkisefni verður grunnurinn að þeirri efnislegu samfellu sem einkenndi allan hans feril. Um sérstöðu ljóðagerðar Lorca segir Guðbergur Bergsson:
Lorca gekk auðsæilega, en ekki djúpsæilega, lengst í að leita til og sækja í sjóði alþýðukveðskapar og talmálsins og hlaut fyrir bragðið ákúrur þeirra vina sinna sem höfðu framúrstefnuna að leiðarljósi og beittu myndmálinu með sundurtættum, rofnum hætti, einkum Dalí og Buñuel.(Úr Hið eilífa þroskar djúpin sín. s. 44.)
Með nýstárlegum stíl sínum skapar Lorca marglaga veröld þar sem samtvinnaðar eru jarðneskar og himneskar, efnislegar og ímyndaðar, nálægar og fjarlægar víddir tilverunnar. Í ljóðagerð hans bregður fyrir áður óþekktu líkingamáli þar sem þéttriðið net mynda og tákna raðast saman á nýstárlegan máta. Upptök sína eiga þessi tákn í hefðbundnu líkingamáli annars vegar, og í alþýðuhefðinni hins vegar. Lorca samvefur fyrirmyndir úr þjóðsögum Spánar, goðafræði Grikkja og Rómverja og Biblíunni, og lætur táknin þjóna yrkisefninu til að koma á framfæri sýn sinni á veruleikann. En samhliða því að Lorca endurnýjar hefðbundnar líkingar og býr til nýstárlegar myndir þá er það ekki síst það hlutverk sem hann felur menningu sígauna í ljóðagerð sinni sem verður einkenni verka hans. Sígaunarnir birtast í verkum hans sem tákngervingar angurværðar, sársauka og ástarinnar. Þeir lifa í sátt við náttúruna og þess vegna birtast í ljóðum hans myndir af tungli sem tælir, vindi sem svæfir ungmeyjarnar og vindhviðum sem svipta sítrónum af trjám í ána Darro.
Fágaður einfaldleiki
Skáldið nýtir sér alkunnar goðsögur sem efnivið um leið og óhefðbundið hugmyndaflug Lorca ber hann inn á áður óþekktar brautir í spænskri ljóðagerð. Dulúðugt og dimmt afl virðist hafa skáldið á valdi sínu og hvetja það áfram við endurnýjun og endursköpun kunnuglegs myndmáls, um leið og ógnir sögunnar, óttinn við dauðann, máttur girndarinnar og þess sem er handan seilingar eru honum hugleikin yrkisefni. Sérstæði verka hans felst þó fyrst og fremst í tækninni sem hann notar til að byggja upp fágaðan einfaldleika úr efniviði sem fenginn er á landamærum þess raunverulega og yfirskilvitlega.
Córdoba.
Fjarlæga og eina.
…
Svarta hryssa, stóra tungl
og ólífur í malnum mínum.
Þótt ég þekki vegina
kemst ég aldrei til Córdoba.[1]
Skáldið erfir ýmsar myndir fyrri tíma en leggur um leið til fjölda nýrra. Vatnið er í ljóðum Lorca öflugt frjósemistákn en er um leið verkfæri dauðans. Blóð — rautt blóð — er lífstákn, kyntákn, á sama tíma og svart blóð er ímynd dauðans. Arabískir stóðhestar koma víða fyrir í ljóðum Lorca og mætti með nokkru sanni kalla þá konungleg tákn lífsorku og karlmennsku, en líka tákn eyðingarmáttar ástarinnar. Akrar og graslendur tákna upphaf og vellíðan, á sama tíma og hnífar, sveðjur, nálar og jafnvel smápeningar, verða í verkum hans fulltrúar hins illa.
Þráhyggja Lorca um alltumlykjandi návist dauðans og glataða æsku finnur sér samastað í verkum hans þar sem víða er að finna myndir látinna ungbarna og börn sem streitast á móti voveiflegum örlögum sínum. Þrátt fyrir þann myrka tón sem er að finna í mörgum ljóða hans og margræði þeirra er Lorca aldrei svartsýnn né nær bölsýni tökum á skáldinu. Barátta mannsins felst í því að túlka og ráða í flókin tákn í umhverfi sínu svo hann megi tryggja eigin velferð. Dapurleg örlög birtast á torræðinn sögulegan og frumspekilegan hátt þegar hann beinir sjónum að tilveru mannsins og samfélaginu sem hann byggir. Þessi margræðu átök verða ekki alltaf aðskilin heldur birtast samtvinnuð og tengd.
Þess ber í lokin að geta að Lorca yrkir síendurtekið um ástina og í meðförum hans er hún geislandi alheimskraftur. Hún er óbeislanleg orka sem byggir upp og brýtur niður. Hún er orka sem streitist gegn því að vera fjötruð og þráin sem engan lætur ósnortinn. Í ljóðinu “Óður til Walt Whitman” (“Oda a Walt Whitman”) úr ljóðabókinni Skáld í New York er margræði ástarinnar til skoðunar. Ljóðskáldið leikur sér með kynferðislegar táknmyndir ástarinnar þar sem gáskafullur leikur líkamans er lofaður.
Samantektin byggir á efni úr formála bókarinnar
Gustur úr djúpi nætur: Ljóðasaga Lorca á Íslandi (2007).
[1] Þýðing Guðbergs Bergssonar á “Canción de jinete” sem hann kallar “Söng reiðmannsins” og birtist í Hið eilífa þroskar djúpin sín. 1992. s. 66. Sama ljóð þýðir Jóhann Hjálmarsson með “Saung riddarans” og segir: “Kordóva/Ein og fjarri/Lítill svartur hestur, fullt túngl …”. Þó Helgi Hálfdánarson kalli ljóðið “Kveðið á hestbaki” og þýði: Kordóva./Ein í fjarska./Klárinn blakkur, tunglið fullt …”.
[/container]