Yerma

Það voru sannarlega forréttindi árið 1972 að fá að vera nemandi Álfrúnar Gunnlaugsdóttur í nýstofnaðri námsbraut í almennri bókmenntafræði. Álfrún var þá nýkomin heim frá margra ára dvöl í Austurríki og á Spáni þar sem hún stundaði nám á tímum Franco. Hún var kröfuharður kennari og kenndi okkur bæði mikið og vel, meðal annars um verk Federico Garcia Lorca og spænska menningu á hinum hræðilega fjórða áratug Francos.

Ég hef þennan formála af því að ég er svo hugsi yfir sýningu Þjóðleikhússins á Yermu, leikriti Federico Garcia Lorca frá fjórða áratug 20. Aldarinnar. Gísli Örn Garðarsson leikstýrir henni og Nína Dögg Filippusdóttir leikur Yermu.

Ef hægt er að gera leik-gerð úr leik-riti er höfundur þessarar leikgerðar verk ástralska leikstjórans, leikskáldið og leikarinn Simon Stone  sem hefur hlotið bæði frægð og mikið lof fyrir leikgerðir/aðlaganir sínar og túlkanir á sígildum verkum leikbókmenntanna. Einhverjum þætti það kannski hæpið að umskrifa sígild leikrit, gefa þau út undir eigin höfundarnafni en í ágætri grein í leikskrá um verkið og aðferð Stone segir prófessor Gunnþórunn Guðmundsdóttir að aðferð hans sé sú að berstrípa leikverkið“ og taka það úr því samhengi sem við fyrstu sýn virðist vera meginstoðir þess; Þorp Lorca hefur þannig breyst í borg, félagslega taumhaldið er gjörólíkt og hefðarveldið í upplausn segir Gunnþórunn og bætir við:

Farinn er líka kórinn, ljóðið , heiður fjölskyldunnar (og þó), verkið (og Yerma) hafa verið berstrípuð og spurt er hvað sjáum við þá?“

Þetta er góð spurning.

Við hana mætti bæta: Farinn er Franco og Spánn og farin er ógnarstjórn, pólitík og andspyrna sem meðal annars fólst í femínískri samstöðu. Í aðlögun Simon Stone er hið félagslega samhengi Yermu nánast ekkert, Yerma er ein heima þegar maður hennar er að ferðast í viðskiptaerindum, enginn hópur af nágrannakonum og vinkonum,  móðir hennar (Ólafía Hrönn Jónsdóttir ) og systir (Ilmur Kristjánsdóttir)  líta inn stöku sinnum.  Í uppfærslu Þórhildar Þorleifsdóttur á Yermu, árið 1987, gerði Sigurjón Jóhannsson stórfallega leikmynd^[1], þar sem konurnar í þorpinu sameinast um að þvo föt uppúr læknum, þa var þvottasenan við lækinn römmuð inn í sterka liti, full af gleði og uppreisn;

Simon Stone hefur sannlega búið til nýja  „Yermu“  og vinnur eigið verk eða aðlögun úr verki Lorca sem Gísli Örn Garðarsson leikstýrir. Björn Thors leikstýrir, Nína Dögg Filippusdóttir leikur Yermu sem er raunar nafnlaus (hún) í verkinu.  Yerma er ekki nafnorð heldur lýsingarorð og þýðir hin ófrjóa eða óbyrjan.

Maður Yermu, Jón (Juan), er í verki Lorca, bóndi, harðlyndur fauti sem hugsar aðeins um búskapinn og eyðir öllum sínum tíma og orku á akrinum   Hann er vondur við konu sína, umgengst hana eins og vinnukonu og dregur ekki dul á að hann vill ekki og ætlar ekki að eignast barn með henni. Konurnar í þorpinu dylgja um að það sé  hann  sem sé ófrjór. Í verki Lorca er spænsk alþýðumenning ríkjandi og þar er sterkur feminískur strengur.Í verkinu er sena þar sem konurnar úr þorpinu þjappa sér saman og þvo þvottinn upp úr læknum, þær kankast á, hlæja, gera grín að körlunum og syngja, Lorca lætur þær mynda grískan kór. Gunnþórunn segir um aðlögun Stone á verki Lorca:

…. „Farinn er líka kórinn, ljóðið, heiður fjölskyldunnar (og þó) verkið (og Yerma) hefur verið berstrípað og spurt er hvað sjáum við þá?“

Þetta er góð spurning? Við hana mætti bæta: Farinn er Franco og ógnarstjórn hans, pólitík og andspyrna sem meðal annars fólst í kvennasamstöðu.  Í aðlögun Simon Stone er hið félagslega samhengi Yermu nánast ekkert, enginn hópur af nágrannakonum og vinkonum, móðir hennar (Ólafía Hrönn Jónsdóttir) og systir líta stöku sinnum inn. Í uppfærslu Þórhildar Þorleifsdóttur á Yermu, árið 1987, gerði Sigurjón Jóhannsson stórfallega leikmynd þar sem konurnar þvo upp úr læknum

Simon Stone færir verk Lorca til nútíma okkar, Jón og Yerma eru ungt par sem er virkilega vel sett fjárhagslega, er að koma sér fyrir í lúxusíbúð í borg. Fyrir utan eitt innflutningspartý  koma ekki margir í heimsókn á fína heimilið. Ungu hjónin eru ástfangin en hann er mikið að heiman í viðskiptaferðum og þá er hún ein. Þegar hún fer að tala um barn verður smám saman ljóst að hann hefur engan áhuga á því. Hann reynir samt og vill koma til móts við hana en ekkert gengur. Milli þeirra myndast gjá sem verður bara stærri og örvæntingarfyllri og endar með ósköpum.

Í meðferð Stone er Yerma  svipt félagslegu samhengi sínu í frumstæðu sveitasamfélagi þar sem ætlast er til að eiginkonan fæði manni sínum börn, þau eru dýrmætt vinnuafl. Það var skömm  og vanvirðing að geta ekki alið manni sínum börn. Þetta samhengi  er horfið í nútímanum og æ fleiri pör velja að  eiga ekki börn. En enn þann dag í dag er það ekki valkvætt ef móðirin getur ekki gengið með barn eða faðirinn er ófrjór.

Hlutskipti Yermu er einsemd í fínu íbúðinni, brotin sjálfsmynd og tilfinning um að vera „gölluð“ kona sem snýst upp í harm, örvæntingu og ofsa sem endar með voveiflegum dauða hennar.

Í frumtextanum Yermu lætur  Garcia Lorca Yermu kyrkja Jón mann sinn með víri í  í lok verksins. Það finnst mér góður endir og við hæfi.

Í leikgerð Stone og sýningu Þjóðleikhússins fer harmleikur Yermu fram í nýrri og flottri borgaríbúð ungra hjóna,“ hennar og hans,“  sem eru bæði á framabraut. Hann elskar hana og hún hann en allt í einu segir hún að það vanti eitthvað, það vanti barn. Hann fer undan í flæmingi því að hann langar ekki í barn. Hann vill bara að þau tvö hafi það  huggulegt þegar hann er ekki í viðskiptaferðum erlendis sem hann er oftast.

Yerma er einmana, ófrjósemin verður að þráhyggju og magnast upp, sjálfsmyndin hrynur og stutt innlit systurinnar Maríu (Ilmur Kristjánsdóttir) og hinnar pragmatísku  móður þeirra, Helenu, (Ólafía Hrönn Jónsdóttir) hjálpa henni ekki.

Nína Dögg Filippusdóttir túlkaði  þráhyggju, geðhvörf og persónuleikahrun Yermu af mikilli ástríðu og tilfinningu í lokaatriði sýningarinnar. Persónulega fannst mér að í þeim lokaþætti færi hún á kostum og gæfi verkinu aftur þá stærð og það pathos sem Simon Stone fannst ofaukið.

Dagný Kristjánsdóttir, prófessor emeríta í íslenskum nútímabókmenntum við Háskóla Íslands.