Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Um trans persónur í íslenskum glæpasögum
Glæpasögur eru ein vinsælasta bókmenntagreinin í dag víða um heim og íslenskir glæpasagnahöfundar hafa verið afkastamiklir síðustu tvo áratugi. Það er ekki auðvelt verk að skrifa bækur sem eru frumlegar og koma á óvart þegar svo margar glæpasögur koma út ár hvert og höfundar leitast því oft við að fjalla um umfjöllunarefni sem ekki eru algeng í bókmenntum. Hér verður skoðað hvernig trans persónur birtast í íslenskum glæpasögum en hingað til hef ég einungis fundið þrjár bækur eftir tvo höfunda sem fjalla um málefnið og eru þær allar nýlegar.
Launsátur
Launsátur (2021) eftir Jónínu Leósdóttur fjallar um sálfræðinginn Adam sem aðstoðar rannsóknarlögreglukonuna Soffíu – sem jafnframt er fyrrverandi eiginkona hans – við rannsókn á sakamáli. Ásamt sakamálinu fæst Adam einnig við mál Rebekku, skjólstæðings síns, sem er í leit að blóðföður sínum.
Snemma í bókinni birtist persónan Jenný í stutta stund heima hjá Adam en hún yfirgefur heimilið þegar dóttir hans kemur í heimsókn. Jenný er mjög ólík Adam og sér hlutina frá öðru sjónarhorni en hann. Til dæmis líkar henni illa við Soffíu en Adam virðist eiga í ágætis sambandi við sína fyrrverandi. Það að Jenný láti sig hverfa svona snögglega vekur litlar grunsemdir í fyrstu þar sem kórónaveirufaraldurinn geysar í sögunni. Hægt og rólega fara þó spurningar að vakna þar sem það verður ljóst að Jenný er aldrei á staðnum þegar aðrir en Adam eru viðstaddir. Að lokum kemur svo í ljós að Jenný og Adam eru í raun ein og sama manneskjan.
Jenný er nokkurs konar annað sjálf Adams og virðist vera ein af meginástæðum skilnaðar hans og Soffíu. Adam er frekar ánægður með að búa einn því þá getur Jenný fengið að blómstra. Inni á heimilinu getur hún lakkað táneglur, rakað fótleggi, prófað hárgreiðslur, málað sig, klæðst kvenmannsfötum og gengið í hælum. Allt eru þetta hlutir sem aðeins Jenný getur gert en ekki Adam. Hann getur þó farið út á meðal fólks en Jenný fer ekki út úr húsi nema í útlöndum þar sem hún getur verið á almannafæri án þess að þekkjast.
Mikil áhersla er lögð á að Adam og Jenný eru aðskildar persónur með aðskilin líf. Það kemur því mjög á óvart þegar Adam ákveður að hitta Rebekku sem Jenný en Rebekka hafði beðið um að hitta kvenkyns sálfræðing. Hér fellur sagan í gryfju klisjunnar um að trans fólk sé á einhvern hátt að stunda blekkingar. Blekkingarminnið má finna víða í bókmenntum og kvikmyndum en það byggir á þeirri skaðlegu hugmynd að þar sem kyngervi trans fólks samræmist ekki því kyni sem því var úthlutað við fæðingu sé það að halda „sannleikanum“ leyndum og þar með að beita fólk blekkingu. Þessi hugmynd er í grunninn mjög transfóbísk og leiðir til fordóma og jafnvel ofbeldis gegn trans fólki.[2] Hér felst blekkingin þó ekki einfaldlega í því að Jenný sé trans kona, heldur að Adam segir sig og Jennýju ekki vera sömu manneskjuna. Jenný/Adam er því í raun að beita skjólstæðing sinn blekkingu sem ýtir undir fyrrnefnda staðalímynd.
Jenný er ekki eina trans persónan í sögunni en lausnin á máli Rebekku finnst þegar í ljós kemur að Hafdís – sem komið hefur við sögu í sakamáli Soffíu – er trans og í raun sá ættingi sem Rebekka hefur verið að leita að. Tveir óvæntir vendipunktar í sögunni felast þannig í því að persóna sé afhjúpuð sem trans. Byggir þetta á svipuðum hugmyndum og fyrrnefnt blekkingarminni en afhjúpun bendir til þess að eitthvað hafi verið falið. Að afhjúpa persónu sem trans byggir því á þeirri hugmynd að persónan sé ekki sú sem hún segist vera, hún sé að fela eitthvað. Ýtir þetta undir þá skaðlegu hugmynd að trans konur séu ekki „alvöru“ konur heldur í raun karlmenn og öfugt. Að koma lesendum á óvart með því að afhjúpa persónu sem trans felur jafnframt í sér þá hugmynd að það að vera trans sé eitthvað óvenjulegt sem eigi að vekja furðu sem það er auðvitað ekki.
Barnið sem hrópaði í hljóði
Barnið sem hrópaði í hljóði (2019) er fjórða bókin í glæpasagnaseríunni Eddumál eftir Jónínu Leósdóttur. Aukafléttan í sögunni fjallar um samband Eddu við mæðgurnar Evu og Dagnýju. Dagný er ung trans stelpa en atriðið þar sem Edda kemst að því að hún sé trans er mjög dramatískt. Edda æðir inn á bað þar sem Dagný er að koma úr sturtu og sér þá kynfæri stelpunnar. Dagný fer skiljanlega í mikið uppnám en meiri áhersla er lögð á áfall Eddu:
Dagný. Barnið. Strákurinn. Stelpan. Edda vissi ekki lengur hvaða orð hún ætti að nota. Þetta hafði komið henni gjörsamlega í opna skjöldu.[3]
Þegar Edda veit að Dagný er trans hættir hún að hugsa um hana sem stelpu og hugsar í stað um hana sem „barnið“ í hvorugkyni. Einnig má greina mikinn vanskilning af hálfu Eddu þar sem hún skilur ekki hvernig börn geti vitað að þau eru trans. Henni finnst að það eigi ekki að taka börn svo hátíðlega þar sem þau fái allskonar dellur, þau geti vaxið upp úr þessu eða einfaldlega verið samkynhneigð. Fordómar Eddu byggja á vanþekkingu en Eva, Dagný og Iðunn, dóttir Eddu, benda allar á og mótmæla fordómum hennar. Það er þó ekki fyrr en Dagný lendir á spítala eftir að hafa reynt að klippa af sér typpið sem Edda og Agnar, faðir Dagnýjar og skoðanabróðir Eddu, átta sig á alvarleika málsins og sjá að þau þurfa að hugsa sinn gang.
Birtingarmynd Dagnýjar sem trans persónu er í raun ekki slæm en hér notast höfundur aftur við fyrrnefnda klisju, sem er að afhjúpun persónu sem trans er stór og óvæntur vendipunktur í sögunni. Eins og áður segir ýtir þetta undir skaðlegar hugmyndir og fordóma gegn trans fólki sem geta jafnvel leitt til ofbeldis. Það er því leiðinlegt að sjá höfund nota þessar klisjur alls þrisvar sinnum í tveimur bókum sérstaklega þar sem þetta eru einu birtingarmyndir trans fólks í bókum höfundar.
Dauðabókin
Dauðabókin (2020) er áttunda bók Stefáns Mána um rannsóknarlögreglumanninn Hörð Grímsson. Í bókinni rannsakar Hörður morðmál en rannsóknin leiðir hann að viðtali þar sem rætt er við einstakling sem segir í bókinni að sé stúlka en er af lýsingum að dæma trans drengur. Drengnum hafði verið neitað um að hefja kynstaðfestingarferli þar sem sérfræðinefnd taldi að hann uppfyllti ekki skilyrði til að byrja hormónameðferð. Drengurinn hefur sjálfur reddað sér hormónum en ef hann vill komast í aðgerð segist hann þurfa að sækja þá þjónustu í Taílandi:
Kannski geri ég það, kannski ekki. En þangað til er ég bara transkona en ekki karlmaður. Ég er bara eitthvert skrípi af því að þessi heimska nefnd felldi mig á sálfræðimatinu.[4]
Hörður hefur orð á því að hann hafi engan skilning á trans málefnum og á hugsunum hans má greina mikla vanþekkingu og fordóma. Vanskilningur Harðar skrifast á hann sem persónu en einnig má greina vanþekkingu höfundar á málefninu. Sem dæmi myndi trans manneskja að öllum líkindum þekkja muninn á trans konu og trans manni. Einnig myndi hún vita að trans menn eru menn þó þeir hafi ekki undirgengist kynstaðfestandi aðgerðir og eru á engum tímapunkti trans konur líkt og drengurinn segir í textanum.
Transfóbía bókarinnar kristallast svo í því þegar í ljós kemur að morðinginn er persónan Rut, sem er í raun drengurinn í viðtalinu og hefur þóst vera aðrar persónur líkt og Hörður hefur orð á:
Þú ert ekki bara hin eftirlýsta Rut. Þú ert líka Haukur Hansson. Og þú ert einnig þessi stúlka sem mætir hér í dag […]. Þessi gerviljóska er stúlkan sem þú aldrei varst, Haukur Hansson er pilturinn sem þig langar að vera. En þú ert hvorugt. Hvaðan koma þessar persónur? Innan úr höfðinu á þér, upp úr myrkviðum sársauka og brotinni sjálfsmynd. Eins og þú sagðir sjálf ertu skrípi. Geðtruflað skrípi drifið áfram af sjálfshatri og hefndarþorsta.[5]
Hér notast höfundur ekki einungis við þá gömlu tuggu að afhjúpa persónu sem trans sem meginvendipunkt og lausn sakamálsins heldur ýtir hann hér einnig undir þá rangfærslu að trans fólk sé veikt á geði. Jafnframt eru blekkingar morðingjans og glæpir hans tengdir beint við það að hann er trans. Vísar þetta til þeirra skaðlegu hugmynda að trans fólk sé ekki einungis að blekkja fólk heldur sé einnig ofbeldisfullt en í raun er líklegra að trans fólk verði fórnarlömb ofbeldis en gerendur. Það má því segja að þessi birtingarmynd byggir einungis á vanþekkingu og ranghugmyndum um trans fólk og sé í raun fremur skaðleg. Höfundur hefði hér að minnsta kosti þurft að afla sér grunnupplýsingar um trans fólk áður en hann hóf skrif á trans persónu.
Gerið betur
Eins og greina má notast allar bækurnar þrjár við afhjúpunar- og blekkingarminnin í frásögnum sínum og í öllum fjórum tilfellum er það óvæntur vendipunktur í sögunum að persóna er trans. Það er sorglegt að sjá íslenska glæpasagnahöfunda falla í þá gryfju að nota særandi klisjur um trans fólk, sérstaklega þar sem þetta virðast vera einu birtingarmyndir trans persóna í íslenskum glæpasögum til þessa. Klisjurnar eru ekki frumlegar heldur gamlar mýtur sem byggja á úreltum og fordómafullum hugmyndum. Það væri því í raun frumlegra, og mun til hins betra, ef höfundar myndu í stað fjalla um trans persónur á jákvæðan hátt í glæpasögum. Að minnsta kosti mættu höfundar kynna sér málið betur.
[1] Jónína Leósdóttir, Barnið sem hrópaði í hljóði, (Reykjavík: Mál og menning, 2019), bls. 183.
[2] Talia Mae Bettcher, „Evil Deceivers and Make-Believers: On Transphobic Violence and the Politics of Illusion,“ Hypatia 22, nr. 3 (2007): bls 43, http://www.jstor.org/stable/4640081.
[3] Jónína Leósdóttir, Barnið sem hrópaði í hljóði, (Reykjavík: Mál og menning, 2019), bls. 177.
[4] Stefán Máni, Dauðabókin, (Reykjavík: Sögur, 2020), bls. 206.
[5] Sama heimild, bls. 274.