Í tilefni 125 ára afmælis Leikfélags Reykjavíkur er nú settur upp í Borgarleikhúsinu gamansöngleikurinn Deleríum búbónis eftir Jónas og Jón Múla Árnasyni en fyrsta uppsetning hans í Iðnó árið 1959 er ein sú vinsælasta í íslenskri leiklistarsögu. Mér skilst að sýningarnar hafi orðið um 150 og gengið í tvö ár — og þeim vinsældum hafi í raun ekki verið skákað hjá LR fyrr en með Níu lífum, söngleiknum um Bubba Morthens sem er nýbúinn að rjúfa 200 sýninga múrinn. Það eru því sögulegar ástæður fyrir því að leikhúsið setur Deleríum búbónis á dagskrá nú en fleira kemur til.
Afmæli LR var í janúar 2022 og ákvörðunin því væntanlega tekin í miðjum heimsfaraldri, „Deleríum búbónis“ er veira (reyndar búfjárveira en látum það liggja milli hluta) og sóttkví af völdum hennar setur líf aðalpersónanna á annan endann rétt eins og í samtímanum en nýjustu uppsetningu Deleríum búbónis var jú frestað vegna COVID-19. Aðalumfjöllunar og -ádeiluefni þessa farsakennda gamanleiks er enn fremur kapítalísk spilling — auðmenn og pólitíkusar sem taka ákvarðanir um líf þjóðarinnar eftir eigin hentisemi — sem líka er kunnuglegt stef. Það má því geta sér þess til að efniviðurinn hafi þótt tala til samtímans. Að einhverju leyti má segja að það sé rétt en þó er einnig margt sem gengur ekki alveg upp.
Spilling, spilling!
Deleríum búbónis fjallar um auðuga fjölskyldu í Reykjavík á sjötta áratug síðustu aldar. Heimilisfaðirinn, Ægir Ó. Ægis (Halldór Gylfason), er forstjóri fyrirtækis sem meðal annars græðir á að selja landanum ávexti fyrir jólin. Eiginkona hans, Pálína (Esther Talía Casey), er mikill listunnandi og það sama má segja um dótturina, hina ungu og fögru Guðrúnu (Ásthildur Úa Sigurðardóttir), sem er dansari og æfir stíft fyrir frumsýningu á ballettinum Djáknanum á Myrká. Uppsetningin er fjármögnuð af Ægi sem gerir sitt besta til að uppfylla þarfir konu og dóttur með því að ausa úr vösum sínum. Honum gengur það þó ekki alltaf vel, til dæmis þráir Pálína ekkert heitar en að eignast bílnúmerið R9 en það er í eigu Gunnars Hámundarsonar leigubílstjóra (Vilhelm Neto) sem vill alls ekki selja Ægi númerið þar sem 9 er happatala hans og konunnar hans.
Aðalsöguþráðurinn hverfist um vandamál sem Ægir og mágur hans, jafnvægismálaráðherrann (Valur Freyr Einarsson), standa frammi fyrir þegar skip fyrirtækisins sem þeir eiga í sameiningu er sett í sóttkví í höfninni, fullt af ávöxtum, og keppinauturinn Einir í Einiberjarunni (Björn Stefánsson) velgir þeim undir uggum. Jólin nálgast og þeir sjá fram á stórfellt tap, frumsýningu Djáknans á Myrká er frestað og í krafti valdsins reyna þeir að fresta sjálfum jólunum. Til hliðar við þessa spillingarsögu vindur síðan fram ástarsögu Guðrúnar en hún á tvo vonbiðla, dægurlagasöngvarann og dansarann Leif (Sigurður Þór Óskarsson) og atómskáldið Unndór Andmar (Haraldur Ari Stefánsson), sem hún á erfitt með að velja á milli.
Glöggir lesendur hafa ef til vill komið auga á það sem er í senn kannski einn helsti kostur og löstur þessa leikverks: Söguþráðurinn er algjör steypa og persónusköpunin mjög einföld. Gamanleikir þrífast gjarnan á slíku og það er gott og vel — ég efast um að nokkur fari í leikhús að sjá gamansöngleik frá sjötta áratug síðustu aldar með þá von í brjósti að kynnast djúpum og flóknum persónum. Húmor er hins vegar vandmeðfarinn og í raun er talsverð áhætta fólgin í því að setja upp svona gamalt verk sem byggir fyrst og fremst á gríni sem mörgum gæti þótt úrelt. Ég hef til dæmis ekki sérstaklega gaman af klisjukenndum gagnkynhneigðum ástarsögum sem enda með uppskrúfuðu brúðkaupi og mér finnst ekki fyndið að Gunnar leigubílstjóri sé luralegur og stirður í bakinu, sem er hans helsta karaktereinkenni. Sessunautar mínir, bláókunnugt fólk, voru mér hins vegar greinilega mjög ósammála og engdust um af hlátri.
(Höskuldarviðvörun! Í næstu efnisgrein er fjallað um sögulok sem lesendur gætu viljað forðast að vita nokkuð um.)
Þaðan af síður hef ég húmor fyrir því að verkið endi á fullnaðarsigri spilltu kapítalistanna og að undirmálsfólkið fái enga uppreist æru. Áhugaverðasta persónan í verkinu að mínu mati er Sigga (Sólveig Guðmundsdóttir) en hún er sviðsmaður í Djáknanum á Myrká og í algjöru aukahlutverki. Hún er þó einhvern veginn alltaf nálæg, bæði á heimili fjölskyldunnar og í átökum vonbiðlanna um ástir Guðrúnar, hjálparhella sem er alltaf til staðar en fær ekki aðrar þakkir en þær að vera rekin. Hún á vissulega stóran þátt í að afhjúpa spillinguna í lokin en í staðinn fyrir að auðmennirnir falli taka þeir höndum saman og veldi þeirra er enn sterkara en áður þegar lokadansinn er stiginn — og Gunnar greyið er þar að auki þvingaður til að selja R9. Hvar er ádeilan í þessum sögulokum, má spyrja?
Dans- og söngskemmtun hin besta
Á móti kemur að það er ekki söguþráður, persónusköpun eða boðskapur Deleríum búbónis sem laðar fólk í leikhús, líklega hvorki þá né nú, heldur tónlistin og skemmtunin, söngurinn og dansinn. Og þar verður enginn svikinn í Borgarleikhúsinu árið 2023. Tónlist þeirra bræðra Jóns Múla og Jónasar er löngu orðin klassík og í þessu verki eru lög sem hafa öðlast tryggan sess á dægurlagalistum þjóðarinnar, svo sem Einu sinni á ágústkvöldi og Úti er alltaf að snjóa (Söngur jólasveinanna). Söngatriðin eru mörg (fleiri en í upprunalega handritinu, skilst mér) og dans er stór hluti af uppsetningunni sem er glæsileg. Hér tekst leikstjóranum Bergi Þór Ingólfssyni og öllu hans fólki, danshöfundinum Unni Elísabet Gunnarsdóttur, tónlistarstjóranum Agnari Má Magnússyni, Heimi Sverrissyni sem sér um leikmynd og Stefaníu Adolfsdóttur búningahönnuði, virkilega vel upp, svo ekki sé talað um leikarana og hljómsveitina sem var á sviðinu allan tímann.
Ásthildur og Sigurður Þór bera hitann og þungann af söngnum og dansinum sem elskendurnir Gunna og Leifur og standa sig prýðilega, ekki síst Sigurður sem dansar um sviðið hvort sem tónlist leikur undir eða ekki og er unun á að horfa. Esther er frábær söngkona og túlkar hina drykkfelldu og kynferðislega þurfandi forstjórafrú mjög vel — og flutningur hennar á laginu Ljúflingshóll er að mínu mati hápunktur verksins. Halldór og Valur eru góðir í hlutverkum máganna spilltu en mér fannst samt vanta dálítinn kraft í söng- og dansatriðin þeirra. Villi Neto lætur Gunnar leigubílstjóra hrista af sér hlekki bakverkjanna í dansi og Sólveig er mjög góð í hlutverki sviðsmannsins. Björn kemur lítið við sögu sem Einar í Einiberjarunni nema rétt í lokin og hlutverkið býður því miður ekki upp á mikil afrek. Haraldur syngur ekki mikið eða dansar sem atómskáldið Unndór en er stórgóður í því hlutverki engu að síður. Kannski má segja að sjálfhverfa, afkáralega nútímaskáldið sem fyrirlítur dægurlist og borgaralegt líf sé gömul klisja en ég verð samt að viðurkenna að mér fannst ég þekkja margt í honum úr menningarheimi samtímans — í það minnsta hló ég dátt.
Vandmeðfarið efni
Ég gekk spennt inn í Borgarleikhúsið á frumsýningarkvöldi og skemmti mér konunglega framan af. Þrátt fyrir að vera fædd norður í landi rúmum tveimur áratugum eftir að Deleríum búbónis sló í gegn í Reykjavík þekkti ég efnið ágætlega, enda alin upp af afa og ömmu í ungmennafélags- og áhugaleikhúsanda. Deleríum hefur margoft verið flutt í útvarpsleikhúsútgáfu á RÚV og sett upp ótal sinnum hjá áhugaleikfélögum um land allt. Sjálf tók ég þátt í uppsetningu leikdeildar Eflingar í Reykjadal árið 2001 á Augun þín blá, skemmtidagskrá sem byggði á lögum og textum Jónasar og Jóns Múla úr Deleríum og fleiri söngleikjum.
Það er gaman að hverfa inn í heim söngskemmtunar en til þess að það gerist þarf maður að tengjast tónlistinni, hrífast af henni við fyrstu kynni eða þekkja hana vel fyrir. Ég er því miður ekki viss um að Deleríum búbónis nái til fólks ef það hefur ekki þessa tengingu fyrir og finnur ekki nostalgíuna — og enn síður ef húmorinn nær ekki til þess eða endaslappur söguþráðurinn skemmir upplifunina eins og í mínu tilfelli. Þarna gæti með öðrum orðum verið talsverður kynslóðamunur. Stemmningin í salnum á frumsýningunni var hins vegar mjög góð og sýndi að verkið höfðar til margra, sem er gott. Við höfum jú ekki öll sama smekk, sérstaklega ekki fyrir gríni.
Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor í íslenskum samtímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild HÍ.