Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Eftirstríðsárin, bæði hérlendis og vestanhafs, hafa lengi verið mér hugleikin, ekki síst bókmenntir tímabilsins. Eftir síðari heimstyrjöld hittust þrír bandarískir andófsmenn með sameiginlega hugsjón um nýja og endurbætta meðvitund – eins konar „Nýja sýn“ (e. New Vision). Þetta voru að sjálfsögðu þeir Jack Keruoac, William S. Burroughs og Allen Ginsberg.[1] Ásamt fleiri skáldum mynda þeir bítkynslóðina svokölluðu (e. The Beat Generation) sem einkenndist af andófsmenningu og uppreisn gegn yfirvaldi. Áhrif hennar á 20. öld voru mikil en því hefur meðal annars verið haldið fram að hippatímabilið og pönkið hefði aldrei getað átt sér stað nema fyrir þá braut sem bítið ruddi.[2] Ég mun hér einblína á ljóðskáldið Allen Ginsberg og hinsegin þætti í hans þekktasta verki, „Howl“ (1956), eða „Ýlfri“ eins og það útleggst á íslensku í þýðingu Eiríks Arnar Norðdahl.[3] Þar koma fram þættir sem áttu eftir að einkenna bítið, svo sem andóf, brjálæði, spíritismi og andlegir þættir og grófar kynferðislegar lýsingar. Yfirvöldum samtíma Ginsberg þótti ljóðið jafnvel svo gróft að útgefandinn þurfti að sæta réttarhöldum. Hann stóð þó uppi sem sigurvegari og raunar var það stórt skref til varnar tjáningarfrelsi í Bandaríkjunum.[4] Í ljóðinu eru sterkar hinsegin birtingarmyndir andófs og kynferðis, bæði í táknum og lýsingum Ginsberg á sínum uppáhalds brjálæðingum.
„Ég horfði á bestu hugsuði minnar kynslóðar tortímast úr brjálæði“
„Ýlfur“ var eitt áhrifamesta ljóð 20. aldarinnar og höfundinn sjálfan má setja á sama stall, enda hefur hann frá útgáfu þess árið 1956 verið miðlægur í bandarískri bókmenntasögu. Ljóðið byrjar sömuleiðis á einum þekktustu línum bandarískrar ljóðlistar: „Ég horfði á bestu hugsuði minnar kynslóðar tortímast úr brjálæði“.[5] Fyrsti hlutinn felur í sér lýsingar á þessum hugsuðum, uppátækjum þeirra og brjálæði. Í öðrum hluta ljóðsins kemur fram ein sterkasta andófsmynd þess en þar birtist táknið Moloch, forn guð sem hlaut barnafórnir samkvæmt goðsögninni en ég kem betur að honum síðar. Þriðji hluti ljóðsins er svo ákall til vinar Ginsbergs, Carls Solomon, sem hann hitti á geðveikrahæli í Rockland, Fjórði og síðasti hlutinn heitir „Neðanmálsgrein við Ýlfur,“ og er eins konar viðbót. Þar hrópar ljóðmælandinn „Holy“ eða „Heilagur“ ítrekað og lýsir yfir heilagleika alls í kringum hann, nefnir t.a.m. heilagleika nefsins og tungunnar, rassgatsins og getnaðarlimsins.[6]
„Hins eineygða flagðs gagnkynhneigðs dollars“
Andófið í „Ýlfri“ beinist ekki síst gegn sísgagnkynhneigða regluveldinu og kapítalísk ádeila er áberandi. Á sjötta áratug 20. aldar var blómaskeið iðnaðarkapítalisma og byggðist sjálfsmynd Bandaríkjamanna að miklu leyti á fylgispekt. Kapítalisminn var sem sagt orðinn að rótgrónum þætti sjálfsmyndar þjóðarinnar. Innan hins viðtekna staðals regluveldisins var enn fremur gerð krafa um gagnkynhneigð. Gert var ráð fyrir hefðbundinni kjarnafjölskyldu en kapítalisminn byggði á sterkum fasteignamarkaði þar sem húseigendur, yfirleitt millistéttafólk, gátu arfleitt börn sín að fasteignum. Til þess þurfti að sjálfsögðu börn og því voru gagnkynja hjónabönd talin lífsorka reglukerfisins.[7] Þetta kemur fremur skýrt fram í ljóði Ginsberg þegar hann bendir á örlög nokkurra brjálæðinganna:
sem glötuðu ástsveinum sínum í hendur fornu örlagaflagðanna þriggja, hins eineygða flagðs gagnkynhneigðs dollars, hins eineygða flagðs sem gægist úr móðurkviði, og hins eineyga flagðs sem gerir ekkert utan að sitja á rassinum og klippa niður spaklega gullþræðina, sem ofnir eru um örlög listamannsins. [8]
Hér vísar Ginsberg til örlaganornanna úr grískri goðafræði og bendir á grimm örlög þeirra sem samþykkja hlutverk sín innan hins fastmótaða reglukerfisins eða afneita sjálfinu til að passa inn í heildarmyndina sem yfirvaldið hefur teiknað upp. Örlaganornirnar tákna handhafa hins viðtekna; yfirvaldið sjálft, sem mótar samfélagið eftir hentugleika og á forsendum efnahagsgróða. Með vísun til „hins gagnkynhneigða dollars“ undirstikar skáldið að kapítalisminn þröngvi sísgagnkynhneigðarhyggju á þegna sína.[9]
Annað tákn kapítalismans, sem er í raun sterkara og meira áberandi í ljóðinu er Moloch. Eins og fyrr segir er Moloch forn guð sem krafðist lífsfórna ungra barna. Með vísuninni er sýnt fram á sterk tengsl kynferðis og kapítalísma. Í ljóðinu birtist Moloch sem samsteypa steins og stáls sem rífur upp höfuðkúpur fórnarlamba sinna og étur heila þeirra og ímyndunarafl, á sama hátt og fylgispekt við kapítalsimann gerir. Rétt eins og börnum var fórnað til guðsins var hinsegin fólk Bandaríkjanna fast í kæfandi samfélagi sem þröngvaði hefðbundnum hugmyndum og stöðlum á þau. En bæði Ginsberg og það fólk sem hann talar um í „Ýlfri“ afneituðu gagnkynhneigðarhyggjunni sem þeir voru neyddir til að lifa við. Í stað þess opnaði skáldið öðruvísi og hinsegin umræðu um kynverund. Bítið hvarf frá þeirri hugmynd að kynlíf væri til þess eins að búa til erfingja – fleiri tannhjól í skrímslavélina – og hugsaði frekar um kynlíf sem ánægjulega og örvandi upplifun. Þar fór hæst sú hugmynd að prófa sig áfram með eigin kynverund og eiga í hinsegin samböndum. Umræðan vann að því að brjóta niður skömmina sem fylgdi flæðandi kynverund.[10] Andófið gegn og gagnrýnin á sísgagnkynhneigða regluveldið í ljóðinu er því skýr.
„og æptu yfir sig af fögnuði“
Ljóðið er þó ekki aðeins ádeila á sísgagnkynhneigt kapítalískt reglukerfi og á handhafa staðalsins, heldur fagnar það einnig og hefur í hávegum andófsmenninguna sjálfa.[11] Lýsingar Ginsbergs á þeim sem hann telur bestu hugsuði sinnar kynslóðar eru grófar en sömuleiðis upphefjandi. Í lýsingum sínum blandar hann saman hinu andlega og hinu líkamlega með því að samsama utangarðsmenn og engla – fyrir honum er það einn og sami hluturinn. Ginsberg segir t.d. í „Neðanmálsgrein við Ýlfur“: „Róninn er jafn heilagur og seraphim“[12]. Með því að bera saman heilagleika róna og englafylkingar spyrnir ljóðið gegn trúarlegu yfirvaldi og klæðir trúarlega og andlega eiginleika þess aftur í búning hreinnar trúar, sem er laus við allt moð og hverja þá spillingu og kúgun sem leynist innan trúarstofnanna (e. institutionalised religion). Hinseginleiki ljóðsins felst að mörgu leyti í andófi þess gegn kúgandi regluveldi, en lýsingar á kynlífi karla fara þar einnig mjög hátt. Í þeim lýsingum má þó einnig finna samsömun hins líkamlega og andlega. Hér má til dæmis nefna þegar ljóðmælandi talar um mennina „sem leyfðu háheilögum mótorhjólaköppum að ríða sér í rassgatið og æptu yfir sig af fögnuði“.[13] Vert er að nefna að háheilögu mótorhjólakapparnir vísa til hins fræga hjólagengis Hell‘s Angels, en þó er tenging heilagleika og kynferðis sannarlega til staðar. Ginsberg rís því gegn stofnun trúarbragða og kúgandi orðræðu um kynferði með grófum lýsingum á kynlífi og samsömun samkynja kynlífs við heilagleika, eitthvað sem kirkja þess tíma hefur eflaust talið guðlast.
„Heilagir hinir óþekktu kynvilltu og þjáðu betlarar, heilagir hinir herfilegu mannenglar“
„Ýlfur“ eftir Allen Ginsberg er mikilvægt ljóð í hinsegin bókmenntasögu. Áhrif þess enduróma í gegnum síðustu öld og fram til dagsins í dag. Opinská tjáning samkynhneigðar sem og kynferðis almennt spilar stóran þátt í andófi þess. Þó má ekki gleyma hvar meginbarátta bítkynslóðarinnar var háð – gegn regluveldinu sjálfu. Kapítalisma gagnkynhneigða sískynja karlmannsins sem mótar örlög annarra að vild og þröngvar upp á þegna sína hinu viðtekna og almenna, þ.e. því sem er hentugast og skilar sem mestum fjárhagslegum hagnaði. Regluveldi sem gengur þvert á vilja þeirra sem vilja sofa hjá hverjum sem er og elska hvern sem er. Lagaleg barátta Ginsbergs og útgefanda hans við yfirvaldið undirstrikar hvernig tjáningarfrelsi og hinseginbókmenntir tóku skref í rétta átt 1956. Í dag hefur bítkynslóðin mikið verið skoðuð af fræðasamfélaginu og því ber að fagna. Við höfum að einhverju leyti dregið lærdóm af sögunni. Að sjálfsögðu eigum við langt eftir en þó er það stórt skref að fjalla í ræðu og riti um hinsegin bókmenntir eins og bítkynslóðina, sem á árum áður var litin hornauga og hart gegn henni barist „fyrir enga glæpi aðra en eigin bullsjóðandi kynvillu og ölvun“.[14]
[1] Prothero, „On the Holy Road“, bls. 208–9.
[2] D’Angelo, „The History and Philosophy of the Postwar American Counterculture”, bls. 1.
[3] Þær línur úr ljóðinu sem birtast hér á eftir eru úr þýðingu Eiríks Arnar Norðdahl. Sjá: https://www.youtube.com/watch?v=1_qlwaO3ETY&t=373s&ab_channel=Eir%C3%ADkur%C3%96rnNor%C3%B0dahl.
[4] Ferlinghetti, Howl on Trial, bls. 3.
[5] Eiríkur Örn Norðdahl, „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg“, mín. 00:04.
[6] Ginsberg, Howl, Kaddish and Other Poems, bls. 12.
[7] Jahin Kaissar, „Sexuality and its Relation to Capitalism, Religion, and Madness in Allen Ginsberg’s “Howl.”“, bls. 1292
[8] Eiríkur Örn Norðdahl, „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg“, mín. 05:54.
[9] Jahin Kaissar, „Sexuality and its Relation to Capitalism, Religion, and Madness in Allen Ginsberg’s “Howl.”“, bls. 1292.
[10] Jahin Kaissar, „Sexuality and its Relation to Capitalism, Religion, and Madness in Allen Ginsberg’s “Howl.”“, bls. 1293.
[11] Jahin Kaiisar, „Sexuality and its Relation to Capitalism, Religion, and Madness in Allen Ginsberg’s “Howl.”“, bls.1289
[12] Eiríkur Örn Norðdahl, „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg“, mín. 22:43.
[13] Eiríkur Örn Norðdahl, „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg“, mín. 05:20.
[14] Eiríkur Örn Norðdahl, „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg“, mín. 05:08.
Heimildaskrá
D’Angelo, Ed. „The History and Philosophy of the Postwar American Counterculture: Anarchy, the Beats and the Psychedelic Transformation of Consciousness.“ Core, 2019. URL: https://philpapers.org/archive/DANTHA.pdf. Þetta er lengri útgáfa af grein höfundar sem birtist hér: D’Angelo, Ed. „Anarchism and the Beats.“ Í The Philosophy of the Beats, ritstýrt af Sharin Elkholy, bls. 335–357, Kentucky: University Press of Kentucky (2012).
Eiríkur Örn Norðdahl. „Á íslensku má alltaf finna Ginsberg.“ Youtube-myndband. 25:19 mínútur. 1. okt. 2020. https://youtu.be/1_qlwaO3ETY
Ferlinghetti, Lawrence. Howl on Trial: The Battle for Free Expression. New York: City Light Books, 2006.
Kaiissar, Jahin. „Sexuality and its Relation to Capitalism, Religion, and Madness in Allen Ginsberg’s “Howl.”“ International Journal of English Literature and Social Sciences, 5. árgangur, nr. 4, (2020), bls. 1289–1297. Doi: 10.22161/ijels.54.69
Prothero, Stephen. „On the Holy Road: The Beat Movement as Spiritual Protest.“ Harvard Theological Review, 84. árgangur, nr. 2 (1991), bls. 205–222. Doi: 10.1017/S0017816000008166