Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus við Íslensku- og menningardeild, skrifar um stöðu kennslugreinarinnar íslensku við Háskóla Íslands.
Fækkun íslenskunema
Ég kenndi íslensku við Hugvísindasvið (áður Heimspekideild) Háskóla Íslands frá 1982-2018 og hef því miklar taugar til greinarinnar og hef reynt að fylgjast með henni síðan. Mér brá þess vegna í haust þegar ég frétti að nýnemar í greininni væru aðeins rétt á annan tuginn þetta árið – hafa ekki verið færri síðan einhvern tíma á sjöunda áratugnum eða jafnvel fyrr. Þá var fjöldi nýstúdenta við Háskólann bara brot af því sem nú er þannig að hlutfall íslenskunema af nýnemum er ekki nema brotabrot af því sem það var fyrir meira en hálfri öld. Nemendum fór fjölgandi framan af starfstíma mínum og fjöldinn náði hæstu hæðum kringum 1990 þegar nærri 90 nemendur hófu nám í íslensku tvö ár í röð, en þeim hefur farið jafnt og þétt fækkandi síðan.
Þarna er örugglega margt sem spilar saman. Tvær viðamiklar rannsóknir (Greining á málfræðilegum áhrifum stafræns málsambýlis og Íslenska sem námsgrein og kennslutunga) benda til þess að íslenskukennsla, sérstaklega í grunnskólum en að einhverju leyti í framhaldsskólum líka, höfði ekki alltaf nógu vel til nemenda – þau hafa oft jákvæðara viðhorf til ensku en íslensku. Samræmdu prófin (sem nú hafa sem betur fer verið lögð af) voru líka skaðræði eins og ég hef oft skrifað um. Við í Háskólanum (ég ber þar fulla ábyrgð því að það er ekki svo langt síðan ég hætti störfum) höfum kannski ekki heldur staðið okkur nógu vel í markaðssetningu. Okkur hefur greinilega ekki tekist að vekja áhuga á greininni meðal framhaldsskólanema.
En fleira kemur til. Ég hef heyrt að eftir að hafa verið með íslensku á stundaskránni alla sína skólatíð þyki ekki spennandi að fara í háskóla til að læra grein sem heitir íslenska – er það ekki bara meira af því sama? Meiri orðflokkgreining og meiri Egils saga?Alþjóðavæðingin hefur líka áhrif – nemendur hafa sagt mér að þau óttist að lenda í blindgötu ef þau fara í íslensku, vilja eiga þess kost að fara í skiptinám til útlanda og halda að það sé ekki hægt, vilja búa og starfa erlendis og telja að námið nýtist þeim ekki þar, o.s.frv. Neikvæð umræða um málfar ungs fólks hefur líka áhrif – það er alltaf verið að tala mál unglinga niður, segja þeim að þau kunni ekki íslensku, skamma þau fyrir að sletta ensku of mikið, o.s.frv. Það er ekki sérlega hvetjandi.
Við sem eldri erum gleymum því oft að nemendur hafa alist upp í allt annars konar þjóðfélagi en við – allt annars konar þjóðfélagi en flestir kennarar þeirra því að meðalaldur kennara er nokkuð hár. Við áttum okkur ekki endilega á því hvað þetta þýðir. Og jafnvel þótt við áttum okkur á því vitum við ekki endilega hvernig á að bregðast við. Og jafnvel þótt við teljum okkur vita það er óvíst að við höfum eða kunnum á þau tól og tæki, í þessu tilviki kennsluefni og kennsluaðferðir, sem þarf til að bregðast við. Gerbreytt þjóðfélag kallar auðvitað á gerbreytt kennsluefni og gerbreyttar kennsluaðferðir. Ég efast ekkert um að fjöldi kennara átti sig á því, og reyni að koma til móts við nemendur á þeirra forsendum. En það er hægara sagt en gert.
Er íslenskunám óspennandi?
Eitt af því sem veldur vanda er tilfinnanlegur skortur á hentugu kennsluefni. Vegna þess að nemendur – eða foreldrar – þurfa að kaupa kennslubækur framhaldsskóla, öfugt við það sem gerist annars staðar á Norðurlöndum, leita þau eðlilega allra leiða til að lækka bókakostnaðinn. Þótt skiptibókamarkaðir séu hagstæðir fyrir nemendur eru þeir rothögg fyrir bókaútgáfu og draga stórkostlega úr endurnýjun kennsluefnis á íslensku og áhuga útgefenda á útgáfu nýs kennsluefnis. Þess vegna sitjum við uppi með gamalt og úrelt kennsluefni sem nemendur lesa í snjáðum og misvel förnum bókum. Í sumum greinum er gripið til þess ráðs að nota erlendar kennslubækur – en þar er ekki hægt í íslensku og þess vegna kemur þetta verst niður á henni.
Til að bæta úr skorti á hentugu kennsluefni eru kennarar oft að útbúa fjölrit eða glærusöfn með efni sem þau telja að henti nemendum. Það er út af fyrir sig góðra gjalda vert, en getur þó reynst tvíbent þegar að er gáð. Hvað varðar allan frágang og útlit standast myndalaus fjölrit auðvitað engan samanburð við myndskreyttar erlendar kennslubækur prentaðar í lit á glanspappír. Fjölritað íslenskukennsluefni á ekki séns í fjölbreytt enskukennsluefni á bók eða margmiðlunarformi. Gamalt eða ósjálegt kennsluefni hefur áhrif á viðhorf nemenda til kennslugreinarinnar. Íslenska er í sauðalitunum – enska er í öllum regnbogans litum. Íslenska er gamaldags – enska er nútímaleg. Íslenska er heimóttarleg – enska er alþjóðleg. Íslenska er dauf – enska er fjör.
Ég held samt að það skorti ekki ekki áhuga nemenda á íslenskum menningararfi og ég er sannfærður um að það er hægt að vekja áhuga þeirra á íslensku máli líka. En okkur vantar hentugt efni til að miðla þessu til þeirra. Það er ekki við því að búast að hinn frjálsi markaður framleiði slíkt efni. Ríkið verður að koma til – standa fyrir og styrkja myndarlega útgáfu hentugs kennsluefnis sem nær til nemenda. Og þetta má ekki verða dæmigert íslenskt „átaksverkefni“ sem lýkur um leið og einhver árangur fer að koma í ljós – eða jafnvel fyrr. Þetta þarf stöðugt að vera í gangi – sífellt að framleiða nýtt efni. Það er að segja, ef við viljum halda áfram að tala íslensku. Kannski er sumum það ekkert sérstakt keppikefli, en þá skulum við bara segja það.
Nú má vissulega halda því fram að við þurfum ekki á því að halda að mennta meira en tug fólks á ári í íslensku – það dugi til að tryggja nægilega nýliðun í þeim störfum sem íslenskumenntunar er krafist til. Ég er reyndar ósammála – það hefur sýnt sig að íslenskunám nýtist fólki í fjölmörgum og fjölbreyttum störfum og okkur veitir ekkert af því að útskrifa fleiri með háskólamenntun í íslensku. En það er í sjálfu sér aukaatriði. Aðalatriðið er það að þessi fækkun nemenda ber skýrt vitni um stöðu íslenskunnar í huga ungs fólks. Íslenska er ekki spennandi. Hún er ekki kúl. Hún er ekki grein sem unga fólkið hefur áhuga á að læra í háskóla. Hún höfðar ekki til ungs fólks. Það er verulega alvarlegt og við því verður að bregðast á einhvern hátt.
Staða íslenskunnar í samfélaginu
Þótt hugsanlega megi rekja minnkaðan áhuga á íslenskunámi að einhverju leyti til kennslunnar í grunn- og framhaldsskólum, og til þess að háskólakennarar í greininni hafi ekki staðið sig í markaðssetningu, held ég að það sé ekki frumástæðan heldur birtingarmynd miklu stærra máls – stöðu íslenskunnar í samfélaginu. Staðreyndin er sú að við höfum ekki sinnt íslenskunni nógu vel, ekki hugsað nógu vel um að sýna málnotendum fram á gildi hennar fyrir okkur og fyrir samfélagið. Við höfum tekið íslenskunni sem sjálfsögðum hlut í stað þess að hlynna að henni – hennar vegna, en ekki síður okkar vegna. Móðurmálið er hluti af sjálfsmynd okkar – af okkur sjálfum. Við þurfum að rækta þann hluta á jákvæðan og uppbyggjandi hátt – ekki sem skyldu.
Það þýðir ekkert að reka áróður fyrir íslenskunni á einhverjum þjóðernisforsendum sem eiga rætur í sjálfstæðisbaráttunni á nítjándu öld. Það virkaði kannski ágætlega í upphafi síðustu aldar en gerir það ekki lengur. Með því er ég ekki að segja að íslenskan skipti ekki máli fyrir okkur sem þjóð. Auðvitað gerir hún það. En við verðum samt að átta okkur á því að til þess að unga fólkið hafi áhuga á henni, vilji nota hana á flestum sviðum, rækta hana og varðveita, verður hún að vera samkeppnishæf. Við þurfum að geta boðið unga fólkinu áhugaverða afþreyingu og fræðslu á íslensku, nútímalegt og smekklegt kennsluefni – og síðast en ekki síst: Nýjan málstaðal sem stendur nær því máli sem ungt fólk hefur tileinkað sér og talar en núverandi staðall.
Góðu fréttirnar eru þær að þetta er hægt ef viljinn er fyrir hendi. Það er engin ástæða til svartsýni um íslenskuna og framtíð hennar – ef við sinnum henni, hvert og eitt. Stjórnvöld hafa gert vel í að byggja upp íslenska máltækni en þurfa að stórauka annan stuðning við íslenskuna – við útgáfu kennslu- og fræðsluefnis, við bókaútgáfu, kvikmyndagerð og hvers kyns afþreyingu á íslensku. Framar öllu þarf að gera stórátak í kennslu íslensku sem annars máls, með sameinuðu átaki stjórnvalda og atvinnurekenda. En þetta hrekkur skammt ef við, almennir málnotendur, leggjumst ekki líka á árarnar við að gera íslensku sjálfsagða á öllum sviðum. Við berum ábyrgð á framtíð íslenskunnar og verðum að axla þá ábyrgð.
Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.