„Íslandsklukkan glymur með nýjum hljóm“ segir á vef Þjóðleikhússins og það er sannarlega rétt. Hljómurinn sem berst úr Kassanum þessa dagana er ekki hefðbundinn kirkjuklukkuhljómur og ekki íslenskur að uppruna þótt hann hafi vissulega skotið hér rótum. Ég á sem sagt við ásláttarhljóðfæri, einhvers konar gong, sem er hin eiginlega klukka sem glymur í nýrri uppsetningu á Íslandsklukku Halldórs Laxness, verki sem hefur fylgt Þjóðleikhúsinu frá vígslu þess árið 1950 en birtist nú áhorfendum í nýjum búningi. Leikgerðin er unnin af leikhópnum Elefant og leikstjóranum Þorleifi Erni Arnarsyni í samstarfi við leikhúsið og hinn nýi hljómur kristallast auðvitað ekki bara í gonginu heldur fyrst og fremst í hópnum — í Elefant eru ungir íslenskir leikarar af blönduðum uppruna og markmiðið með uppfærslunni er að spyrja gagnrýnna spurninga um þjóðararfinn og íslenska menningu.
Pappírspésar
Þegar áhorfendur tínast inn í salinn mæta þeir leikurunum sem eru önnum kafnir við að búa til búninga með maskínupappír, límbandi og tússpennum. Ég mæli með að mæta tímanlega, því þá er ekki bara hægt að velja sér sæti (þau eru ekki númeruð) heldur einnig sjá búningana verða til og karakterana um leið. Smám saman kemur í ljós hver leikur hvaða persónu, Jón Hreggviðsson (Hallgrímur Ólafsson) er í ÍA-treyju innanundir pappírsskikkju, enda ofan af Skaga, og Snæfríður Íslandssól (María Thelma Smáradóttir) og Árni (Jónmundur Grétarsson) fara fljótlega að daðra hvort við annað á milli þess sem þau rykkja utan um sig pappírspils.
Tónlistina í verkinu gerir Unnsteinn Manúel Stefánsson og um ljósahönnun sjá Ásta Jónína Arnardóttir og Guðmundur Erlingsson. Leikmyndin er einföld, á miðju sviði er stórt borð sem þjónar ýmsum hlutverkum en annars eru þar fáir hlutir, mestmegnis drasl og rifinn pappír því búningarnir eru alls ekki kyrrir utan á leikurunum heldur rifna og tætast í hita leiksins. Guðný Hrund Sigurðardóttir á heiðurinn af leikmynd og búningum og þar með því sem vekur einna mesta athygli við þessa nýju Íslandsklukku. Pappírinn undirstrikar fallvaltleika persónanna og samfélagslegrar stöðu þeirra en líka ferskleika verksins — pappírsbrúðkaup er jú fyrsta brúðkaupsafmælið í nýju hjónabandi. Um leið tengja búningarnir uppsetninguna við hefðina því leikararnir klæðast einnig völdum klæðum úr eldri uppfærslum á verkinu. Fyrst og síðast er pappírinn þó truflandi því skrjáfið þegar leikararnir hreyfa sig er ágengt og óþægilegt, sér í lagi framan af á meðan þau eru í fullum skrúða. Væntanlega er þetta allt hluti af úthugsuðu konsepti en mér fannst skrjáfið þó vinna því ógagn, ekki síst þegar það hindraði að áhorfendur heyrðu framsögn leikara.
Ástin og réttlætið
Um efni og atburðarás Íslandsklukkunnar verður ekki fjölyrt hér. Væntanlega þekkja flestir gestir til verksins á einn eða annan hátt en ég velti þó óneitanlega fyrir mér hvernig það blasi við áhorfendum sem ekki þekkja íslenska menningarsögu, ekki síst áhorfendum sem hafa búið eða dvalið stutt hér á landi. Í þessari leikgerð kjósa Þorleifur Örn, aðstoðarleikstjórinn Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir og Bjartur Örn Bachmann dramatúrg, að leggja aðaláherslu annars vegar á baráttu Jóns Hreggviðssonar við dómskerfið og valdaleysi hans sem fátæks manns og hins vegar dramatíska ástarsögu yfirstéttarfólksins Snæfríðar og Árna — sígild þemu sem skipta máli í öllum samfélögum. Aðrir „séríslenskari“ þræðir, svo sem bóka- og handritasöfnun Árna, þjóðernisorðræða og samskipti Íslendinga og Dana, falla hins vegar í bakgrunn eða eru lítið til umfjöllunar. Verkið ætti því að vera nokkuð aðgengilegt, óháð þekkingu á íslenskum bókmennaarfi og sögu, og er það vel.
Hallgrímur Ólafsson er ótvíræð stjarna sýningarinnar í hlutverki Jóns Hreggviðssonar. Hann hefur meistaralega góð tök á smáatriðum í svipbrigðum og framsögn og sækir einnig til annarra sem leikið hafa sama hlutverk, í það minnsta eru greinileg líkindi milli tjáningar hans og Ingvars E. Sigurðssonar sem lék Jón í uppfærslu Þjóðleikhússins árið 2010. María og Jónmundur eru líka góð í hlutverkum Snæfríðar og Árna, ekki síst þegar þau sleppa fram af sér beislinu í síðari hluta verksins og þeim er leyft að rífast af óbeislaðri dramatík, full af eftirsjá yfir mistökum og misskilningi sem hefur haldið þeim í sundur. Jón Grindvicensis (Ernesto Camilo Aldazábal Valdés), fylgimaður Árna, segir ekki mörg orð að þessu sinni en beitir líkamanum þeim mun betur. Áhugafólk um Íslandsklukkuna þekkir Grindvicensis strax þegar Ernesto nuddar annarri ilinni upp við kálfann á hinum fætinum og síðar tjáir hann dramatískt uppgjör verksins í dansi — en Ernesto sér einnig um sviðshreyfingar.
Hinir mennirnir tveir sem bítast um Snæfríði, Magnús í Bræðratungu (Davíð Þór Katrínarson) og Sigurður dómkirkjuprestur (Bjartur Örn Bachmann) — sá versti og sá næstbesti — eru auðvitað órjúfanlegur hluti af ástarsögunni. Davíð er sterkbyggður og líkamstjáning hans undirstrikar ofbeldisógnina sem stafar frá Magnúsi. Hin ógnarsterku tök sem alkóhólisminn hefur á honum eru í forgrunni í þessari uppsetningu og Davíð tekst vel að koma til skila harminum sem felst í hvoru tveggja. Bjartur skapar eftirminnilegan Sigurð, slepjulegan og dálítið óþægilegan, ekki síst í löngu borðhaldsatriði í síðari helmingi verksins þar sem hann horfir út í sal og beinir svipbrigðum til áhorfenda á meðan aðrar persónur tala — á frumsýningunni sprakk salurinn allavega úr hlátri.
Af stéttskiptingu og valdaójafnvægi
Borðhaldsatriðið er það fyrsta eftir hlé og stendur upp úr í þessari uppsetningu að mínu mati. Þar er stéttskipting og valdaójafnvægi í fyrirrúmi og skipt um gír hvað varðar framsetningu. Leikararnir sem leika yfirstéttarfólkið eru í hvítum alklæðnaði með neonbleikar hárkollur og gæða sér á eplum á sérstaklega gróteskan hátt; Jóni Hreggviðssyni er boðið til sætis en hann er jafnundrandi á tilburðunum og áhorfendur. Spilling og úrkynjun yfirstéttarinnar er þannig rækilega undirstrikuð og enn fremur valdleysi fátæklingsins. Sérstaka athygli vekur enn fremur að persónurnar, allar nema Jón, eru með „white face“, það er málaðar hvítar í framan. Jón er grámálaður, enda sagður „grár“ í skáldsögunni, en hér skiptir uppruni og litarhaft leikaranna auðvitað lykilmáli: Þetta er augljós pólitískur gjörningur með vísun í umræðu um menningarnám og „black/yellow face“ sem talsvert hefur farið fyrir undanfarið. Leikarar með dökka húð leika hér hvítt fólk í valdastöðu og það að andlit þeirra séu hvítmáluð vísar til kjarna vandamálsins sem felst í því þegar hvítt fólk klæðist öðrum kynþáttum eins og hverjum öðrum búning: valdaójafnvægis. Það skiptir máli í hvora áttina er seilst.
Hin nýja Íslandsklukka sem birtist okkur nú í Kassanum í Þjóðleikhúsinu er skemmtileg og áhugaverð sýning. Sú staðreynd að leikararnir eru flestir af blönduðum uppruna skiptir ekki máli hvað varðar leiktjáningu því þarna eru einfaldlega leikarar sem hæfa hverju hlutverki og gera þeim góð skil. Að því sögðu er auðvitað fólginn í því slagkraftur, sérstaklega í íslensku leikhúsi sem er mjög hvítt yfirlitum, að leikarar sem ekki eru hvítir setji upp þungavigtarverk íslenskrar bókmennta- og leikhússögu. Þessi gagnrýni beinist, ólíkt því sem segir í yfirlýsingu leikhópsins í kynningu á verkinu, frekar að stéttskiptingu, óréttlæti og valdbeitingu — atriðum sem hafa heilmikið með uppruna og húðlit að gera — en íslenskri menningu og þjóðararfi. Skilin þarna á milli eru auðvitað ekki skýr en aðalatriðið er að ádeilan í þessari Íslandsklukku er alþjóðlegri en svo að hægt sé að binda hana við Ísland.
Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor í íslenskum samtímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.