Gunnar Harðarson, prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands skrifar um ljósmyndaverkefnið Upplausn eftir Hrafnkel Sigurðsson í tilefni þess að Hrafnkell var nýverið valinn myndlistarmaður ársins á Íslensku myndlistarverðlaununum.*
Þýski heimspekingurinn Hegel heldur því fram í bók sinni, Drög að alfræði heimspekilegra vísinda, að það fyrsta sem hægt sé að segja um hlutina sé einmitt þetta: að þeir séu. Á hinn bóginn er sögnin „að vera“ svo almenn að hana er hægt að segja um hvað sem er. Hún er öllu sameiginleg. Í rauninni segir hún ekki neitt, því að við getum ekki greint einn hlut frá öðrum með því að styðjast við það sem er öllum hlutum sameiginlegt. Það kemur því upp úr dúrnum að hugtakið vera reynist innantómt hugtak sem afmarkar ekkert í veruleikanum og leiðir okkur þannig út í andstæðu sína, hugtakið ekkert. Þar með er hægt að segja um hlutina bæði að þeir séu og að þeir séu ekki. Það hljómar satt að segja eins og mótsögn. Höfum við þá ratað í ógöngur? Er ekki til neitt fyrirbæri sem felur í sér einingu veru og neindar? Þetta höfum við reyndar daglega fyrir sjónum, fullyrðir Hegel, því að það fyrirbæri sem upphefur mótsagnirnar, en varðveitir samt andstæðurnar milli þess að vera og vera ekki, er það sem bæði varir og líður í senn, en það er verðandin, sem á sér tilveru sína í hinu hverfula.[1] Myndlistin, kannski ekki síst ljósmyndin, er að sínu leyti eins konar tilraun til að yfirstíga verðandina og fanga það sem birtist í henni á meðan það varir og áður en það líður, festa það í eitthverju sem er og varir, á tvívíðum, tímalausum fleti – ljósmynd.
Við tölum umhugsunarlaust um ljósmyndir og lítum svo á að þær varðveiti augnabliksmynd af því sem ber fyrir sjónir hverju sinni. En hvað eru ljósmyndir? Færð hafa verið rök fyrir því að í rauninni sé ekki til neitt sem svari til þess sem við köllum ljósmynd.[2] Það sem við nefnum ljósmynd í daglegu tali er þegar allt kemur til alls ekki annað en afþrykk, eftirmynd, afrit – en afrit af hverju? Ljósmyndin sjálf er ekki glerplatan, filman eða minniskubburinn sem verða fyrir áhrifum af ljósinu og hin framkallaða eða prentaða ljósmynd er einungis kópía, eitt eintak af mörgum mögulegum. Hvar er þá ljósmyndin sjálf? Hún virðist ekki vera neitt annað en handhægur talsmáti, aðferð til að tala um tæknilegt ferli og afurðir þess með einföldum og skýrum en þó ónákvæmum hætti.
Séu filmur stækkaðar í framköllun kemur í ljós ýmiss konar gróm sem er ekki hluti af því sem ætlunin var að sýna þegar myndin var tekin. Stafrænar myndir eru aftur á móti ýmist í góðri eða slæmri upplausn, þ.e. einingarnar, sem eftirmyndin er samansett úr, eru misstórar. Myndavél sem hefur til að bera margar slíkar einingar og er beint að stjörnuhimninum sýnir skýrt á eftirmyndinni það sem hún er mynd af, en sé upplausnin lélegri myndast ferningar og ýmiss konar mynstur á myndfletinum og séu þeir stækkaðir fer útkoman að líkjast abstrakt málverki. Ljósmyndir eru því ekki hrein endurspeglun þess sem þær sýna, þær eru háðar tæknilegum forsendum og með þessum tækjum er hægt að afrita misnákvæmlega það sem linsu ljósmyndavélarinnar er beint að.
Með ljósmyndatækninni er hægt að gera fleira en að taka staka mynd af því sem fyrir ber. Það er líka hægt að setja myndirnar saman til þess að ná stærri og öflugri mynd af fyrirbærunum. Dæmi um þetta má sækja í geimvísindin. Eins og kunnugt er hafa stjörnufræðingar um langan aldur reynt að ráða í óravíddir himingeimsins og með nýjum og öflugri tækjum og úrvinnslutækni hefur þeim tekist að ná ljósmyndum af áður óþekktum hlutum geimsins. Þannig tókst með Hubble-geimsjónaukanum, sem skotið var upp fyrir gufuhvolfið, að ná svonefndum djúpmyndum af nokkrum svæðum himingeimsins. Djúpmyndirnar eru einmitt samsettar úr allt að því 2000 myndum sem teknar hafa verið yfir langt tímabil. Í framhaldinu var svo búin til svonefnd ofurdjúpmynd sem er fengin með því að beita nýrri tækni til að magna upp lítið svæði í fyrri djúpmynd þar sem áður hafði virst vera tóm á milli stjarna, en þetta svæði reyndist innihalda þúsundir vetrarbrauta.
Tæknin gerði það sem sé að verkum að þar sem áður virtist vera tómið eitt mátti nú sjá fjöldann allan af mjög fjarlægum vetrarbrautum. En vegna þess hversu fjarlægar þessar vetrarbrautir eru hefur ljósið frá þeim verið afar lengi á leiðinni gegnum geiminn. Ljósið í djúpmyndunum er því aldagamalt. Spurningin er auðvitað sú hvað þetta forna ljós gefur til kynna. Ef ljósið er ævafornt getum við þá vitað nokkuð um þau fyrirbæri sem ljósið stafar frá? Reyndar getum við það og einmitt vegna þess hversu langan tíma það hefur tekið ljósið að ná til okkar: Ljósið í djúpmyndunum gefur okkur vísbendingar um heiminn eins og hann var í árdaga, einungis 500 milljón árum eftir Miklahvell (alheimurinn er talinn um 14 milljarða ára gamall).[3]
Hugmyndin að ljósmyndaverkefninu Upplausn, sem Hrafnkell Sigurðsson sýndi á veggjum Hverfisgallerís í maí 2018 og birtist reykvískum vegfarendum á ljósaskiltum borgarinnar í janúar 2022, var innblásin af aðferð stjörnufræðinganna við að taka myndir með Hubble-sjónaukanum. Ætlunin var að halda rannsókninni áfram, ef svo má segja, og endurtaka ferlið, þó ekki með vísindalegum aðferðum, heldur með listrænum og huglægum hætti, og fyrir atbeina ímyndunaraflsins. Rannsóknin verður þá að myndrænni tilraun um ljós, tíma og tómarúm. Útgangspunkturinn er djúpmynd af geimnum, tekin með Hubble-sjónaukanum, og verkin verða til með því að feta sig lengra út í geiminn, lengra aftur í tímann, í átt að upphafinu, með því að beina sjónum að stöðum sem virðast auðir og tómir í sjálfum djúpmyndunum.
Myndirnar sem sýndar voru í Hverfisgalleríi voru gerðar með því að taka skjáskot af örlitlu svæði, tómarúmi milli stjörnuþoka í djúpmyndinni, stækka það upp, taka síðan annað skjáskot af því svæði og endurtaka síðan ferlið aftur og aftur.[4] Með þessu kemur listamaðurinn auga á ný form og ný mynstur með hliðstæðum hætti og stjörnufræðingarnir fundu áður óþekktar stjörnuþokur þegar þeir stækkuðu upp það sem þeir sáu í sjónaukanum þegar honum hafði verið beint að því sem virtist vera auður og tómur hluti geimsins. Hann stækkar upp eins konar stjörnuþokur sem koma þannig í ljós upp úr tóminu, dregur fram útlínur, skerpir þær, ýkir andstæður, stillir litina, skapar mynd upp úr því sem virtist ekki vera annað en ósjálegt og tómt örsvæði.
Að sögn listamannsins á verkefnið rót sína að rekja til óljósrar tilfinningar sem tók á sig form spurningarinnar: „Hvað liggur í hinu djúpa tómi?“[5] Er það eitthvað eða ekkert? Við erum vön að hugsa okkur tómarúm sem nákvæmlega það, kyrrstætt og algerlega tómt rúm þar sem ekkert er að finna. En frá sjónarhóli vísindanna er tómarúmið langt frá því að vera tómt. Það sveigist vegna áhrifa frá þyngdaraflinu og auk þess verða í sífellu til í því eindir og andeindir sem hverfa jafnóðum. Tómarúmið er því leyndardómsfullur veruleiki sem stendur í sambandi við efnið og orkuna í alheiminum. Áður fyrr var talið að sérstakt efni, sem Jónas Hallgrímsson kallaði ljósvaka, fyllti allan geiminn. Eftir sú hugmynd gufaði upp tók við hugtakið tóm, en nú ríkir hálfgerð óvissa um hvað eigi í rauninni að kalla þetta fyrirbæri.[6]
Fyrri tíðar heimspekingar voru reyndar ekki alveg vissir um hvort tómarúm væri raunverulegt. Þannig skrifar Immanuel Kant á einum stað:
„Því að milli sérhvers gefins stigs ljóss og myrkurs, milli sérhvers stigs hita og fullkomins kulda, milli sérhvers stigs þyngdar og algjörs léttleika, sérhvers stigs á fyllingu rúmsins og hins algjöra tómarúms má ævinlega hugsa sér ennþá minni stig. Með sama hætti … er hægt að hugsa sér minni stig milli vitundar og vitundarleysis (sálarlegs myrkurs). Þess vegna getur engin skynjun sannað algeran skort.“[7]
Þótt hér sé nokkuð myrkt að orði kveðið þýðir þetta að skynjunin sjálf getur ekki haft algjört tóm að viðfangi sínu, vegna þess að hún sjálf er eitthvað. Jafnvel þótt við þurrkum burt allt efnislegt inntak verður eftir einhvers konar hreint form skynjunarinnar. Þetta form er eins og linsa sem staðsett er milli okkar og heimsins og það þýðir að við getum aldrei upplifað heiminn óháð því hvernig okkar eigin huglægu skynjunarform nema hann. Þau eru eins og tæknibúnaður ljósmyndavélar sem ákvarðar hvernig útkoman verður, til dæmis hvort myndin verður svart-hvít eða í lit.[8]
Önnur hugmynd sem tengist þessum verkum er sú að efniðviður þeirra sé ævagamalt ljós frá því í árdaga geimsins. Listamaðurinn endurvinnur þetta ljós og gefur því efnislegan og skynrænan veruleika á myndfleti ljósmyndarinnar. Þeir eiginleikar ljósmyndarinnar sem kenndir hafa verið við gegnsæi og hlutlægni, gera það að verkum að okkur finnst ósjálfrátt að við séum eða ættum að horfa gegnum myndina á sjálfan hlutinn eða fyrirbærið sem myndin sýnir. En það má velta því fyrir sér hvort úrvinnsla listamannsins í verkunum sýni okkur raunverulega afsprengi djúpmyndarinnar eða hvort það sé íhugun og sköpunargleði listamannsins sem búi til mynstur þar sem ekki er neitt annað að sjá. Sumar myndirnar virðast reyndar gegnsæjar en aðrar virka þykkar eins og salúnofið teppi og beina athygli áhorfandans að yfirborði og að því er virðist áferð myndflatarins sem er þó, eins og gegnsæið, ekki annað en sjónblekking.
Þriðja hugmyndin sem greina má að baki verkunum er eins konar huglægt ferðalag, annars vegar út á við, í áttina að upphafinu, en hins vegar inn á við í átt að íhugun um tóm og kyrrð, veru og ekkert, hið stóra og hið smáa. Kannski var það einmitt sú hugsun að okkur stæði til boða einhvers konar ferðalag um víddir himingeimsins, handan stjörnuþoka, í leit að nýrri sjónrænni reynslu sem dró okkur fyrst að þessum myndum. En í þeim má einnig greina hugmyndir um annars konar rými, því að bæði skali og fjarlægð eru innbyggð í hugmyndina að baki myndverkunum. Þar er bæði um að ræða smáheiminn, nanó-rýmið, þar sem farið er niður í örsmæðina og hún sýnd í stærðahlutföllum sem svara til vídda himingeimsins og einnig hið innra rými, sem skoða má í yfirfærðri merkingu, rými íhugunarinnar, sem felur í sér innra listrænt og huglægt ferðalag gegnum heiminn, sjálfið og tímann.
Þýski heimspekingurinn Hegel, sem vitnað var í hér að framan, varpaði einhvers staðar fram þeirri tilgátu að listaverk megi skoða sem hugmynd í skynjanlegu formi. Það felur í sér að listaverk er aldrei hægt að skynja sem efnislegan hlut eingöngu, heldur er alltaf einhver hugsun í verkinu, einhver hugmynd sem býr því að baki eða komið er á framfæri í því eða með því. Þar með er jafnframt kominn mælikvarði á gildi verksins: það veltur á því hvernig til tekst við útfærslu hugmyndarinnar hvort verkið er vel heppnað eða ekki. Ef útfærslan samsvarar hugmyndinni gengur verkið upp og reyndar er það einmitt með því að huga að samræminu milli hugmyndar og tjáningar eða útfærslu sem unnt er að meta fagurfræðilegt gildi verksins. Eins og fram hefur komið voru hugmyndirnar að baki ljósmyndaverkunum sem sýnd voru í Hverfisgalleríi allt í senn, tæknilegar, listrænar og heimspekilegar. Verkin kalla því á skoðun út frá tæknilegum og fagurfræðilegum eiginleikum jafnt sem heimspekilegum spurningum. Þeim er þar með einnig ætlað að vekja áhorfendur til umhugsunar og umræðu, bæði um myndefnið og miðilinn, um hugmyndina og útkomuna, og koma því í kring með eins konar skynrænni íhugun á tvívíðum fleti ljósmyndarinnar.
Gunnar Á. Harðarson, prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands.
* Ég þakka Birni Þorsteinssyni heimspekingi og Einari H. Guðmundssyni stjarneðlisfræðingi fyrir yfirlestur og góðar ábendingar.
[1] Það sem sagt er að ofan er ónákvæm kópía af umfjöllun Hegels um veruhugtakið í Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, Heidelberg: Osswald, 1817 (önnur útgáfa 1827, þriðja útgáfa 1830), hér tekið úr G.W.F. Hegel (1990). Encyclopedia of the Philosophical Sciences in Outline, þýð. Ernst Behler. New York: Continuum, 68–72.
[2] Jiri Benovsky (2010). Qu’est-ce qu’une photographie ? París: Vrin.
[3] Sævar Helgi Bragason (2015). Hubble geimsjónaukinn. Stjörnufræðivefurinn. https://www.stjornufraedi.is/alheimurinn/rannsoknir/hubble-geimsjonaukinn
[4] Verkin má skoða á vef Hverfisgallerís: https://hverfisgalleri.is/exhibition/upplausn-resolution/works/ og á heimasíðu listamannsins: https://www.hrafnkellsigurdsson.com
[5] Hrafnkell Sigurðsson (2018). Upplýsingar/Introduction. Hverfisgallerí. https://hverfisgalleri.is/exhibition/upplausn-resolution/bio/
[6] Viðar Guðmundsson (2001). Hvað er milli atóma fyrir utan efnatengi? Er til algert tómarúm? Vísindavefurinn. http://visindavefur.is/svar.php?id=1539
[7] Immanuel Kant (2008). Forspjall að frumspeki, þýð. Skúli Pálsson. Reykjavík: Heimspekistofnun, 108.
[8] Samkvæmt kenningu Kants eru tíminn og rúmið þessi frumskilyrði skynjunarinnar, en þau vísa ekki til þess hvernig heimurinn er úr garði gerður heldur lýsa þau sambandi okkar við hann, eru í vissum skilningi huglægir eiginleikar okkar, en ekki hlutlægir eiginleikar heimsins.