Um smásagnasafnið Sápufuglinn eftir Maríu Elísabetu Bragadóttur
Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Þegar fyrsta bók höfundar slær í gegn skapast oft mikil pressa á hann að koma með þá næstu. Fyrsta smásagnasafn Maríu Elísabetar Bragadóttur, Herbergi í öðrum heimi (2020), kom út við mikið lof. Það kom því eflaust mörgum á óvart að önnur bók hennar, Sápufuglinn (2022), er lítil og geymir aðeins þrjár smásögur. Þrátt fyrir að vera óvenju lítil fjallar bókin (sem virðist frekar eiga heima í jakkavasa en stórri bókahillu) um stór málefni. Eins og segir aftan á kápu Sápufuglsins fjalla sögurnar um „losta, valdadýnamík í samböndum, flókna kynverund og arfgengan hæfileika til að ferðast um í tíma“.[1] Sögurnar eiga það einnig sameiginlegt að fjalla á einn eða annan hátt um hinseginleika þar sem persónur þeirra eru flestar á einhvern hátt á skjön.
„Ertu eikynhneigð?“
Titilsagan segir frá nafnlausri aðalsögupersónu sem lifir fremur óspennandi lífi þar til hún kynnist Jóhönnu, konu sem er þrettán árum eldri en hún. Aðalsögupersónan finnur ekki fyrir kynferðislegri löngun og telur sig afbrigðilega vegna þess: „Ég hafði enga reynslu af því að laðast kynferðislega að annarri manneskju. […] Ekki einu sinni sem unglingur. Það gerðist bara ekki“ (44). Í fyrstu þorir hún ekki að bera þetta undir Jóhönnu þar sem hún hræðist höfnun en segir henni að lokum að hún búi ekki yfir kynhvöt. Jóhanna spyr hana þá hvort hún sé eikynhneigð (e. asexual) og fær aðalsögupersónan þar loksins orð sem nær yfir tilfinningar hennar. Áhugavert er að Jóhanna, sem einnig er hinsegin, sé sú færir henni þetta orð og ítrekar að það sé ekkert að aðalsögupersónunni, hún sé fullkomin eins og hún er.
Öðruvísi samband
Eftir fyrrgreint samtal býður Jóhanna aðalsögupersónunni að flytja inn til sín og þær byrja í einhvers konar sambandi: „Fyrstu næturnar sváfum við saman í óslitnu faðmlagi en hún kyssti mig ekki og ég kyssti hana ekki. Við þrýstum líkömunum saman af þrá sem var ekki af kynferðislegum toga“ (54). Þær eiga erfitt með að skilgreina samband sitt þar sem það er hvorki kynferðislegt né rómantískt en þó meira en „bara“ vinátta:
Núna sagði ég [pabba] að ég væri í rauninni byrjuð í sambandi. Það væri hægt að kalla það samband en í raun væri það handan skilgreininga, að minnsta kosti fyrir mér. Það væri mjög sérstakt. […] Ég sagði að við værum ekki bara vinkonur, við værum eitthvað annað og meira, í rauninni, og samt ekki, en samt (72-74).
Samband þeirra er því hinsegin á tvo vegu. Í fyrsta lagi eru þær báðar konur og því er sambandið samkynja og í öðru lagi fellur það utan almennra skilgreininga á samböndum. Það lýsir sér þó eins og hinseginplatónskt samband (e. queerplatonic relationship) en það hugtak hefur verið notað yfir sambönd sem fyrirfinnast einna helst innan samfélags eikynhneigðra. Þau einkennast af því að vera hvorki kynferðisleg né rómantísk en skuldbindingin og dýptin er meiri en gengur og gerist í hefðbundinni vináttu.[2] Þetta sambandsform er í eðli sínu hinsegin líkt og Julie Sondra Decker bendir á í bók sinni The Invisible Orientation: An Introduction to Asexuality en þar segir hún það vera „á einhvern hátt á skjön – ekki vinir, ekki rómantískir makar, heldur eitthvað annað“.[3]
Sápufugl sem er ekki sápa og ekki fugl
Þegar Ýr, gömul og góð vinkona Jóhönnu, fer að koma reglulega í heimsókn kemur óöryggi aðalsögupersónunnar aftur upp á yfirborðið. Henni líður illa með að Ýr sé að koma inn á heimili þeirra og finnst stafa ógn af henni: „Ýr vildi eiga í stöðugu trúnaðarsamtali og stundum heyrði ég Jóhönnu deila einhverju með henni sem hún hafði ekki sagt við mig“ (67). Einnig fer aðalsögupersónan að hafa áhyggjur af aldursmuninum á þeim Jóhönnu og hræðast að Jóhanna verði skotin í annarri stelpu, sé ósátt með að stunda ekki kynlíf og vilji binda enda á sambandið. Þetta óöryggi er beintengt bæði eikynhneigð aðalsögupersónunnar og nærveru Ýrar en hún óttast að Ýr muni hvetja Jóhönnu til að slíta sambandinu: „Það er ekki heilbrigt að vera í ástarsambandi og stunda ekki kynlíf, myndi hún segja“ (75).
Sápufuglinn sem aðalsögupersónan kaupir fyrir Jóhönnu verður hér meira en bara gjöf, hann verður tákn fyrir eitthvað sem getur bjargað sambandi þeirra: „Þetta var lítil tækifærisgjöf en ég var farin að mikla hana fyrir mér. Eins og það væri heilmikið í húfi og allt undir sápufuglinum komið“ (70). Sögunni lýkur þar sem sápufuglinn liggur brotinn í ruslinu því aðalsögupersónan telur ómögulegt að laga hann en því trúir hún mögulega líka um sjálfa sig sem eikynhneigðan einstakling og samband sitt við Jóhönnu.
Að eiga og að eiga ekki afmæli á sama tíma
„Til hamingju með afmælið“ fjallar um ónefnda aðalsögupersónu sem hittir ungan mann að nafni Högni. Þrátt fyrir að hann sé „alkahólisti og spíttfíkill, nýkominn úr meðferð“ er aðalsögupersónan heilluð af honum (12):
Það er yfirhöfuð ótrúlegt að hann hafi fæðst á þessum kalda útnára. Ég get ekki séð hann fyrir mér ganga niður Rauðarárstíg í blýgrárri norðanátt og slabbi. Hann gæti verið hálfguð (14).
Högni virðist vera á skjön við bæði samfélagið og tímann en hann spyr aðalsögupersónuna hvort hún eigi afmæli og þótt hún svari neitandi óskar hann henni til hamingju. Þessi furðulegheit virðast þó spennandi í augum aðalsögupersónunnar sem laðast að Högna ekki síst vegna þess að hún finnur sig sjálf ekki í lífinu: „[mér] líður eins og ég sé föst í gamalli lyftu en átti mig ekki á því hvort hún sé kyrrstæð, eða á hreyfingu og engin leið til að vita í hvaða byggingu“ (22).
Latar konur sem nenna ekki lífinu
Síðasta sagan, „Dvergurinn með eyrað“, fjallar um unga stúlku sem er lágvaxin og með stanslaust suð fyrir eyranu. Fær hún því viðurnefnið Dvergurinn með eyrað og verður þar fyrir öðrun (e. othering). Jafnframt er hún „löt í beinan kvenlegg“ en formæður hennar „að minnsta kosti fjóra ættliði aftur“ hafa deilt þessari leti (89). Í samfélagi eins og á Íslandi „þar sem dugnaður og vinnusemi er æðst dyggða“ er slæmt að vera latur og eru þær því á skjön við samfélagið (89).[4] Konurnar eru einnig tímaferðalangar en Dvergurinn með eyrað kemst ekki að því fyrr en á unglingsárunum. Líkt og kemur fram í sögunni er flakk í tíma „blygðunarhegðun, eins og klósettferðir og kynlíf“ (91). Dvergurinn með eyrað byrjar þrátt fyrir þessa skömm að ferðast um í tíma, í fyrstu í tilraunaskyni en síðar til þess að flýja raunveruleikann. Að lokum eyðir hún meiri tíma á tímaferðalagi heldur en í sínu eigin lífi.
Líkt og framangreind umfjöllun sýnir eiga allar aðalsögupersónur smásagnanna þriggja það sameiginlegt að finna sig ekki í heiminum, hvort sem það er í tíma, rúmi eða samfélaginu í heild sinni. Þær leita því í eitthvað sem þær telja vera lausn á vandamálum sínum, hvort sem það er manneskja eins og Högni, í sápufugl eða tímaflakk. Einnig er vert að benda á að aðalsögupersónurnar eru allar nafnlausar og það undirstrikar öðrun þeirra að enginn ávarpar þær með nafni. Þó að titilsagan sé sú eina sem fjalli um eiginlegan hinseginleika í tengslum við kynhneigð þá fjalla hinar sögurnar tvær einnig um persónur sem eru á skjön og því má segja að hinseginleikinn umlykji sögurnar allar. Það sama má segja um tímann en hann gegnir stóru hlutverki í bókinni. Hann kemur meðal annars fram í aldursmuni aðalsögupersónunnar og Jóhönnu í titilsögunni, hinseginleika Högna og tímaflakki Dvergsins með eyrað. Höfundur hefur því ekki látið pressuna á sig fá og ákveðið að fjalla um stór og flókin mál í sinni annarri bók. Bókinni sem passar varla sjálf í sitt eigið hlutverk þar sem hún er svo smá.
[1] María Elísabet Bragadóttir, Sápufuglinn(Reykjavík: Una útgáfuhús, 2022). Eftirleiðis verður vísað í þessa bók með blaðsíðutali í sviga á eftir tilvísun.
[2] Hér mætti nota fallega orðið „ástvinur“ í nýrri merkingu.
[3] Julie Sondra Decker, The Invisible Orientation: An Introduction to Asexuality (Bandaríkin: Skyhorse, 2014), bls. 25. „…it is ‘queered‘ in some way—not friends, not romantic partners, but something else.”
[4] Júlía Aradóttir og Jórunn Sigurðardóttir, „Ímyndurnarafl er svo dularfullt fyrirbæri,“ RÚV.is 14. September, 2022, https://www.ruv.is/frett/2022/09/14/imyndunarafl-er-svo-dularfullt-fyrirbaeri.