Orð ársins 2020: Sóttkví

Ágústa Þorbergsdóttir, málfræðingur hjá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, og Steinþór Steingrímsson, verkefnisstjóri hjá sömu stofnun, skrifa um val á orði ársins 2020.

Undanfarin ár hefur Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum valið orð ársins. Á stofnuninni er upplýsingum um málnotkun safnað árið um kring. Fjölbreyttum textum er stöðugt bætt við svokallaða Risamálheild en þar er nú gífurlegt magn texta, um 1,7 milljarðar lesmálsorða úr nútímamáli. Við val á orði ársins byggir stofnunin á nýjustu gögnum Risamálheildarinnar. Kallaðir voru fram þrír tíðnilistar úr Risamálheildinni: Listi yfir ný orð árið 2020 sem hafa aldrei komið fram áður. Listi yfir orð sem birtust tvöfalt oftar árið 2020 en nokkuð annað ár og listi yfir orð sem birtust oftar árið 2020 en samtals næstu fjögur ár á undan.

Tíðnilistarnir duga þó ekki einir og sér. Til að hafa eitthvað fram yfir önnur orð í vali á orði ársins þurfa orð að uppfylla einhver eða sem flest af eftirfarandi skilyrðum:

• Þau segja okkur eitthvað um samtímann eða samfélagsumræðuna.
• Þau hafa möguleika á að lifa áfram í daglegri notkun eða sem minnisvarði um atburði sem áttu sér stað á árinu.
• Þau eru lýsandi fyrir málnotkun, annaðhvort almennt eða á tilteknu sviði.
• Þau eru ný í málinu eða gömul orð sem hafa fengið nýja merkingu.

Tíu orð voru valin úr listanum, auk þess sem orð tengd þeim voru skoðuð. Á árinu voru mjög áberandi orð sem tengjast heimsfaraldrinum og félagslegum og efnahagslegum áhrifum hans. Þau í „Þríeykinu“ reyndust því sannspá á degi íslenskrar tungu þegar þau spáðu því að orð ársins yrði „örugglega eitthvað úr kófinu“. Alma var spenntust fyrir smitrakningu, Þórólfur sagði að fordæmalaust kæmi fyrst upp í hugann en Rögnvaldur, sem leysti Víði Reynisson af þennan dag, valdi Covid-þreytu.

Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum valdi ekkert þessara orða þó raunar sé um sum þeirra fjallað hér að neðan. Við segjum frá þeim tíu orðum sem komu til greina og fjöllum um þau og skyld orð. Það orð sem varð fyrir valinu sem orð ársins 2020 er… nafnorðið sóttkví. En hvernig fékkst sú niðurstaða?

Sóttkví (no. kvk.)

Orðið sóttkví var mjög áberandi í umræðu ársins 2020. Sóttkví er opinber sóttvarnarráðstöfun sem beitt er til að draga úr útbreiðslu farsótta þegar einstaklingur hefur mögulega smitast af sjúkdómi en er ekki með einkenni. Fjölmargir þurftu að sæta sóttkví á árinu og halda sig tímabundið fjarri öðrum vegna hættu á útbreiðslu kórónuveirunnar. Heilbrigðisráðuneytið gaf út ýmsar reglugerðir á liðnu ári vegna kórónuveirufaraldursins þar sem fram komu gildandi leiðbeiningar á hverjum tíma. Framkvæmd sóttkvíar var ólík eftir því hvort um var að ræða heimasóttkví, vinnusóttkví, skimunarsóttkví eða útvinnslusóttkví og ekki var laust við að það flæktist fyrir ýmsum að átta sig á því hver munurinn væri á hinum ýmsu tegundum sóttkvíar. Einnig var nokkuð um að fólk færi í sjálfskipaða sóttkví til að forðast smit.

Orðið sóttkví er sett saman úr orðunum sótt ‘veiki’ og kví ‘innilokað svæði’. Orðið kví var notað um ‘rétt til að mjólka kvíaær’. Það er ekki algengt í nútímamáli en kemur fyrir sem seinni liður ýmissa samsettra orða eins og skipakví, þurrkví, herkví, flotkví og eldiskví.

Samkvæmt Tímarit.is virðist orðið sóttkví koma fram snemma á 20. öld og er bæði notað um að setja menn eða skepnur í einangrun til að hefta útbreiðslu smitsjúkdóma. Á Tímarit.is má einnig finna mörg dæmi um sögnina sóttkvía ‘setja í sóttkví’og nafnorðið sóttkvíun ‘það að setja í sóttkví’ á fyrri hluta 20. aldar. Þau orð hafa nú vikið fyrir nafnorðinu sóttkví.

Fjarlægðarmörk (no. hk. ft.)

Ein helsta sóttvarnarráðstöfun síðasta árs beindist að því að halda ákveðinni fjarlægð frá öðrum til að reyna að koma í veg fyrir útbreiðslu veirunnar. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin nefndi þessa ráðstöfun í fyrstu social distancing en mælti síðar með heitinu physical distancing.

Miklar umræður urðu um það hvað best væri að kalla social/physical distancing á íslensku og tillögur á Nýyrðavef Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum (nyyrdi.arnastofnun.is) skipta tugum. Ekkert eitt heiti hefur þó náð að festast í sessi. Í reglugerðum er heitið nálægðartakmörkun notað og orðanefnd lækna hefur mælt með heitinu samskiptafjarlægð. Tíðnilistar úr Risamálheildinni sýna þó að orðið fjarlægðarmörk er mun meira notað en reglugerðarorðið og það orð sem orðanefnd lækna mælti með. Næst algengasta orðið er félagsforðun sem virðist vera myndað hliðstætt við skólaforðun (enska: school refusal) sem talsvert var rætt um árið 2019 og merkir ‘það að veigra sér við að fara í skólann’.

Önnur algeng orð fyrir social/physical distancing eru fjarlægðartakmörk, fjarlægðarregla, nálægðarmörk, nándarmörk. Þá er einnig algeng að tala um tveggja metra regluna (eða eins metra regluna) og einfaldlega að halda fjarlægð.

Kófið (no. hk.)

Í fyrstu bylgju faraldursins var gjarnan talað um kófið til að lýsa ástandinu sem leiddi af faraldrinum. Kóf getur verið blindhríð eða þykkur reykjarmökkur en svo er líka talað um svitakóf sem margir þekkja. Þá er orðið einnig hljóðlíking við sjúkdómsheitið, COVID, sem hefur vafalaust haft mest að segja um þá útbreiðslu sem orðið náði en á línuritinu má glögglega sjá að mörgum hefur þótt orðið hæfa vel.
Eins og kom fram í inngangi taldi „Þríeykið“ að orð ársins yrði orð úr kófinu. Og orð ársins hjá Árnastofnun er vissulega eitthvað sem tengist kófinu, þó það sé ekki kófið sjálft.

Kóviti (no. kk.)

Orðið kóviti er nýyrði og er notað um einstakling sem er sjálfskipaður sérfræðingur í sóttvörnum og veirufræðum. (Kóvitar vita gjarnan betur en „Þríeykið“ og sérfræðingar Almannavarna til hvaða aðgerða á að grípa og nota samfélagsmiðla til að miðla þekkingu sinni.) Orðið er líklega myndað með hliðsjón af orðinu óviti, en nýyrðasérfræðingar tengja það einnig við orðin fáviti og hálfviti, sem í sumum notkunartilvikum virðast vera skyldrar merkingar. Fæstir tengja það hins vegar við önnur -vita orð, eins og menningarviti eða áttaviti. Í nágrannamálum, t.d. Norðurlandamálunum og ensku, varð til nýyrðið covidiot (bræðingur úr covid og idiot). Það hefur sambærilega merkingu og íslenska orðið en virðist þó fyrst og fremst vísa til þeirra sem kjósa að hunsa leiðbeinandi fyrirmæli, svo sem um fjarlægðarmörk og grímuskyldu. Líkt og hér á landi líta sumir erlendis á orðið sem smánaryrði, sem ekki á heima í opinberri umræðu. Kóviti er samt sem áður notað lítillega í opinberum textum, þ.e. þeim textum sem Risamálheildin samanstendur af, eins og sjá má á línuritinu.

Íslenska orðið kom snemma fram og er líklega sjálfsprottið. Hugsanlega varð það til undir áhrifum frá erlenda orðinu en hugsanlega samhliða því. Við vitum það ekki en ljóst er að þörfin fyrir það var til staðar.

Andlitsgríma (no. kvk.)

Orðið andlitsgríma er alls ekki nýtt í íslensku en notkun þess jókst mikið síðastliðið haust þegar skylt varð að nota andlitsgrímur þar sem ekki er hægt að tryggja tveggja metra fjarlægðarmörk. Andlitsgrímur eiga að varna því að smit dreifist á milli einstaklinga. Í daglegu tali er oftast talað um grímur. Áður en grímuskyldan var lögð á voru einnota andlitsgrímurnar oft kallaðar skurðlæknagrímur.

Á Tímarit.is sést að flest dæmi um orðið andlitsgríma eru um grímur sem notaðar eru í fegurðarskyni til að styrkja og endurnæra hörundið og sigrast á hrukkum. Grímur af þessu tagi hafa einnig verið kallaðar andlitsmaskar. Andlitsgrímur geta einnig verið til að dulbúa sig svo að enginn viti hver er á ferð. Svokallaðar leikhúsgrímur eru af því tagi. Enn ein gerð af andlitsgrímum eru öryggisgrímur eða hlífðargrímur.

Smit (no. hk.) / Smitrakning (no. kvk.)

Fjölmargar samsetningar með orðinu smit voru  algengar á liðnu ári: hópsmit, innanlandssmit, samfélagssmit, landamærasmit, smitgát, heimkomusmitgát, loftsmit, smitrakning, smitfjöldi, smitstuðull, covid-smit, kórónuveirusmit, klasasmit, smitskömm, smithæfni, smitberi og meira að segja ofursmitberi.

Samsetningar með smit í orðinu voru notaðar í alls konar samhengi og ef við værum að velja orðhluta ársins kæmi líklegi enginn annar orðhluti til greina. En við erum að velja orð ársins og flestir vilja líklega hugsa sem minnst um smit(orð) eða möguleg smit(orð). Þannig að við snúum okkur að næsta orði á listanum.

Fjarvinna (no. kvk.) og fjarfundur (no. kk.)

Reglur sóttvarnayfirvalda um að fólk mætti ekki koma saman í stórum hópum leiddu til þess að margir vinnustaðir þurftu að breyta starfsemi sinni. Fjölmargir starfsmenn unnu störf sín í fjarvinnu og fjarfundum fjölgaði að sama skapi.

Eins og sjá má á myndinni er ekki um að ræða ný orð í íslensku en notkun þeirra jókst mikið á liðnu ári.

Upplýsingabyltingin breytti starfsháttum manna á margan hátt. Með auknum möguleikum á gagnaflutningsþjónustu undir lok síðustu aldar varð fjarvinna raunhæfur möguleiki. Árið 1990 samþykkti Alþingi þingsályktun um að kanna hvernig unnt væri að flytja verkefni á vegum ríkisstofnana og annarra aðila frá höfuðborgarsvæðinu til annarra landshluta. Á þessum tíma var fjarvinna oft tengd því að auka atvinnumöguleika á landsbyggðinni þar sem samdráttur hafði orðið í sjávarútvegi og landbúnaði. Nokkuð var um að gagnaskráning og ritvinnsla fyrir opinberar stofnanir væru fluttar til svokallaðra fjarvinnustofa eða fjarvinnslustofa á landsbyggðinni.

Fjarvinna nú á dögum getur verið af ýmsum ástæðum en ljóst er að hún jókst mikið á síðasta ári vegna kórónuveirufaraldursins.

Elsta dæmi um orðið fjarfundur á Tímarit.is er frá árinu 1995 en þá hafði orðið sú tæknibylting að hægt var að flytja mynd og hljóð milli staða um símalínu óháð vegalengd og taka þátt í fundi í gegnum tölvu. Í upphafi voru slíkir fundir stundum nefndir myndrænir símafundir eða skjáfundir en orðið fjarfundur hefur fyrir löngu fest sig í sessi.

Hlutabætur (no. kvk. ft.) og önnur stjórnsýsluorð

Ýmis ný „stjórnsýsluorð“ urðu til á árinu eða gengu í endurnýjun lífdaga. Þar má nefna hlutabætur, hlutabótaleið og lokunarstyrkur og einnig orðið/fyrirbærið ferðagjöf. Allt eru þetta orð sem ekki hafa sést í íslenskum fjölmiðlum undanfarin 20 ár, og sum aldrei áður. Hlutabætur voru ræddar á Alþingi í umræðum um atvinnuleysistryggingar á árunum 1996 og 1997. Aftur voru þær til umræðu um og eftir hrunið og ákvæði um hlutabætur voru settar í lög haustið 2008 til að auðvelda fólki að vinna við skert starfshlutfall. Í kjölfar faraldursins á síðasta ári var aftur farið að tala um hlutabætur en ekki síður hlutabótaleið, sem stjórnvöld kölluðu þá ákvörðun að gera fólki og fyrirtækjum það kleift að minnka starfshlutfall gegn því að hið opinbera greiddi starfsmönnum hluta atvinnuleysisbóta á móti. Sum fyrirtæki þurftu þó alveg að loka og áttu þá að geta sótt um lokunarstyrk.

Til að styðja við ferðaþjónustu tóku stjórnvöld upp á því að styrkja landsmenn, sem náð höfðu 18 ára aldri, til ferðalaga sumarið 2020 með 5000 króna ávísun. Ávísunina var hægt að nota á flestum ferðamannastöðum og hjá fyrirtækjum sem eiga nokkuð undir viðskiptum við ferðamenn. Þessi styrkur var kallaður ferðagjöf í kynningarherferð stjórnvalda.

Kórónuveira (no. kvk.)

Eitt algengasta orð síðasta árs er orðið kórónuveira. Eldra heiti er kransveira (Íðorðasafn lækna 1986) en við endurskoðun á orðasafninu tók orðanefnd lækna upp heitið kórónuveira fyrir þá fjölskyldu veira sem kallast á ensku coronavirus (ft. coronaviruses). Heitið vísar í byggingu veirunnar en hún er hringlaga og út úr henni standa oddar og það minnir á kórónu.

Kórónuveira er samsett orð og er fyrri hlutinn kóróna tökuorð úr latínu corona sem merkir ‘krans, sveigur, höfuðdjásn’. Orðið kóróna er einnig notað í stjörnufræði um ysta hjúp sólar.

Í fyrstu fréttum um veiruna var fyrri liður orðsins stundum óbeygður, þ.e. kórónaveira, en eignarfallssamsetningin kórónuveira náði fljótt yfirhöndinni. Á lista yfir ný orð árið 2020 voru fjölmörg samsett, þ.e. mynduð af orðinu kórónuveira. Eftirfarandi listi er ekki tæmandi en sýnir vel hversu mikið var fjallað um kórónuveiruna á síðasta ári. Mörg af þessum orðum eru augnablikssamsetningar sem eru mynduð án umhugsunar og merking þeirra er oftast auðskilin.

kórónuveirufaraldur, kórónuveiruheimsfaraldur, kórónuveirufarsótt, kórónuveirusmit, kórónuveirusmitaður, kórónuveirupróf, kórónuveirusýking, kórónuveiruhópsýking, kórónuveirutilfelli, kórónuveirukreppa, kórónuveiruaðgerð, kórónuveiruskimun, kórónuveirutími, kórónuveiruafbrigði, kórónuveirusjúklingur, kórónuveiruástand, kórónuveirufrí, kórónuveirusýni, kórónuveirutakmörkun, kórónuveirupása, kórónuveirubóluefni, kórónuveirueinkenni, kórónuveirufár, kórónuveirusýktur, kórónuveirusjúkdómur, kórónuveirudeild, kórónuveirutímabil, kórónuveiruviðbragðsteymi, kórónuveiruteymi, kórónuveirumótefni, kórónuveirukönnun, kórónuveirusmittilfelli, kórónuveiruflutningur, kórónuveirudauðsfall, kórónuveirunefnd, kórónuveirulokun, kórónuveiruhópsmit, kórónuveirukostnaður, kórónuveiruþrenging.

Fordæmalaus

Snemma á árinu var farið að tala um fordæmalausa tíma, í þeirri merkingu að ástandið sem við þurftum að búa við vegna kórónuveirunnar og COVID-19 væri fordæmalaust. Og það er víst að líf flestra þurfti að taka nokkrum breytingum. En þó að tímarnir væru fordæmalausir var notkun orðsins fordæmalaus hreint ekki fordæmalaus. Eftir hrun bankakerfisins árið 2008 var talað um fordæmalausar aðstæður á Íslandi og fordæmalausar aðgerðir breskra yfirvalda. Í kjölfarið hafa komið upp æ fleiri fordæmalaus mál og fordæmalausar aðstæður. Þar má nefna fordæmalausa fjölgun íbúa á Suðurnesjum, fordæmalausar deilur á vinnumarkaði og fordæmalausa aukningu í heimahjúkrun í Vestmannaeyjum.

Þessi fordæmi breyta því hins vegar ekki að mikil, jafnvel óhófleg, notkun orðsins á árinu 2020 var líklega alveg fordæmalaus.

[fblike]