Eftireldaöld í harðgerðu landi

Sölvi Björn Sigurðsson. Selta. Apókrýfa úr ævi landlæknis. Reykjavík 2019.

Landlæknir er sá sem mest er hlustað á þessa dagana, landlæknisembættið varð 260 ára á dögunum og landlæknir er aðalpersóna skáldsögunnar sem fékk íslensku bókmenntaverðlaunin 2019 í flokki fagurbókmennta.

Hægfara heillandi mætti segja um þessa áhugaverðu bók Sölva Björns Sigurðssonar, Seltu. Apókrýfu úr ævi landlæknis, sem út kom fyrir jólin 2019. Eftir fyrsta lestur, byrjaði ég aftur á bókinni. Hún vinnur á hægt og hægt. Það má ekki lesa of hratt, þá er hætta á að missa af smáatriðunum. Eða réttara sagt, stóru málin birtast mörg hver í smáatriðum sem auðvelt er að láta framhjá sér fara.

Söguþráðurinn hverfist um tvö bréf. Annað skrifar landlæknir til stjórnvalda í Kaupmannahöfn árið 1839, sem segja má að sé bókin sjálf, en þó með útúrdúrum og efni sem ekki á að koma fyrir augu stjórnarskrifstofanna í Kaupmannahöfn (apókrýfurnar). Hitt bréfið er bréf til landlæknis sjálfs, skrifað 40 árum fyrr, en það berst honum ekki fyrr en í lok bókarinnar.

Tími bókarinnar er því að einu leyti fjórir áratugir í lífi landlæknis. Þó aðallega kannski árið 1839. Eða ekki. Bókin er líka samtímasaga, sem sett er fram sem 19. aldar saga. Á einum stað gæti manni dottið í hug að bókin væri framtíðarsaga – handan við atburði 19. og 20. aldar – þegar landlæknir á einum stað segist vera 230 ára gamall. Að sumu leyti er Selta líka bók með sterku þjóðsagnalegu ívafi, sem er eðli málsins samkvæmt tímalaust. Tímablandan sem birtist í bókinni dýpkar viðfangsefni hennar og gerir það að verkum að lesandi staldrar við og hugsar sig tvisvar um.

Í bréfi landlæknisins til manna konungs í Kaupmannahöfn árið 1839 birtist líf hans á fullorðinsárum, viðbrögð hans við áskorunum og missi í lífinu, erfiði sem hlutgerist í sókn hans í að sundríða ár á Suðurlandi. Meginefni bókarinnar má segja að sé innri lífsbarátta landlæknisins, tilvistarlegar hugsanir og hugmyndir hans um veru mannsins í eigin ævi. Von, yfirvegun og æðruleysi eru sterkir þræðir sem ganga í gegnum alla bókina.

Orðfæri bókarinnar er sérstakt og þarf kannski fremur málfræðing en sagnfræðing til að greina hvernig höfundur beitir því til að skapa dýpt og tengingar í bókinni. Nöfn persóna, nöfn hesta, nöfn staða og ýmis hugtök vekja lesandann reglubundið til umhugsunar, auk þess sem nútímalegt orðalag í bland við fornlegt, og jafnvel fornleg nýyrði, geta ekki annað en ýtt undir þá tilfinningu að bókin eigi sér stað í fleiri en einum tíma.

Yfirbragð frásagnarinnar er stillt inn á að vera um miðbik 19. aldar. Síðan koma við sögu umræður um skítamix og bitafisk, núðlur og kolvetni, landnámshænur og drullumall. Einn er sagður malplaseraður á meðan fokkerast er í öðrum. Að miklu leyti er verið að endurskapa andblæ ársins 1839 með fornlegu orðfæri, en það er reglubundið rofið með „malplaseruðum“ hugtökum. Umhverfislýsingar beina lesendum á 19. öldina, en landslag tekur minni breytingum en hugur manna. Því er kannski ekki allt sem sýnist.

Persónur sögunnar heita eftirtektarverðum nöfnum á meðan landlæknirinn sjálfur og nokkrir til er nafnlausir. Þar ber mest á H. Sophie, Ohne-Lise, Mister Undertaker, Fyndnahesti og Monsieur Pons. Að ógleymdri Dagmar og Aðalbirni Hássyni. Allar hafa persónurnar eitthvað með Ísland að gera, en þær má líka tengja við Danmörku, Belgíu, Frakkland og England.

Við upphaf lestrar er ekki augljóst hvaðan nafn bókarinnar Selta er komið og hverju það tengist. Nöfn og orðfæri bókarinnar eru þó ekki tilviljun. Margar tilvísanir eru til salts, bæði líkingar og beinar lýsingar. Salt birtist sem mikilvægur kjarni þegar eitthvað brýnt er til umræðu. Í lokin þegar landlæknir á samtal við drenginn Fyndnahest segir hann: „„En veistu hvað ég held að þú sért?“ segi ég: „Þú ert selta. Þú ert tárið sem hafið missti og skolaði upp á land. Og nú finnum við augnkrókinn sem saknar þín.““ (s. 249)

Nákvæmni og vísindaleg frásögn samkvæmt orðanna hljóðan stingur á áhugaverðan hátt í stúf við þjóðsagnalegan blæ atburða og tenginga sem aðalpersónurnar segja frá í bókinni. Ævintýralegur blær á þátt í því að lesandinn fer að velta fyrir sér hvað höfundur sé að fara. Þjóðsagnalegu frásagnirnar eru læsilegar og æsilegar, draugagangur og fjársjóðsleit inni í hvalsmaga. Landlæknir segir sjálfur: „Á Íslandi er sagt að enginn munur sé á þjóðsögum og sagnfræði. Þetta spinnst í einn órofa þráð og við vitum ekki hvað er satt og hvað ekki nema við förum sjálf af stað og skoðum það.“ (s. 90)

Söguþráðurinn hefur skrautlega framvindu, ýmislegt undarlegt á sér stað og persónurnar eru margar hverjar sérstakar. Mister Undertaker – sá sem valdið hefur í Danmörku og Belgíu – er enskur þjónn Danans Jons Himmelwunder, lærimeistara landlæknis og tengdaföður. Hann hefur m.a. það hlutverk að hafa eftirlit með verðandi landlækni þegar hann býr á heimili Jons, sem og áfram á ferðalagi hans til Belgíu. En á Íslandi snúast hlutverkin við. Landlæknir tekur Mister Undertaker með sér til Íslands, Englendinginn sem kominn var í ræsið og þjónar þeim sem valdið hefur hverju sinni. Þrátt fyrir þjónshlutverkið verður hann áfram örlagavaldur landlæknis á Íslandi. Fyrst geymir hann að afhenda mikilvægt bréf til landlæknis, tapar því síðan í spilum, og reynir áratugum síðar að bæta fyrir það bak við tjöldin, ávallt skrefi á undan landlækninum.

Undirliggjandi saga gægist fram í smáatriðum sem vísa til samfélagsins. Þar eru á ferðinni samfélagslega stór málefni í vestrænni menningu allt frá sögutíma til samtíma og er ljósi varpað á þau í gegnum persónu hins lánlausa landlæknis. Án þess að beinum orðum sé beint að þeim, og þvert á móti lögð áhersla á að árið sé 1839 í raunsannri íslenskri sveit við strönd, er varpað ljósi á flóttamannastraum, heimilisofbeldi, félagsmál, misskiptingu, fátækt, kvenréttindi, stríðsrekstur, loftslagsmál, ofbeldi, iðnvæðingu, samþjöppun auðs, mansal, erlendar fjárfestingar og neyslusamfélagið. Dæmi má nefna þegar Frakkinn Monsieur Pons er með útimarkað með skó á Mýrdalssandi fyrir hreppsbúa. Þá segir landlæknir, áður en hann sjálfur freistast til að kaupa skó: „Guð á ekki eftir að birtast upp úr þessari verslunarkerru, þótt ýmsir virðast halda það.“ (s. 221)

Höfundi tekst snilldarvel að koma orðum að þessum stóru málum á fínlegan hátt. Lítið fer fyrir boðun og auðvelt er að láta þessi „smáatriði“ framhjá sér fara í söguþræðinum og þjóðsagnalegri atburðarrás. Helst mætti nefna beina umfjöllun um rétt kvenna til mennta sem tekin er fyrir í tengslum við hina 18 ára Dagmar, eina aðalpersónu bókarinnar. Þáttur hennar í sögunni fer þó að hluta til framhjá lesanda þar til undir lok bókarinnar. En einmitt það dæmi, fátækur hreppsómagi árið 1839, sem á unga aldri er orðin bæði frönskumælandi og forstöðumaður á sambýli og sem 18 ára stefnir á læknisfræðinám í Kaupmannahöfn, dregur lesandann út úr 19. öldinni og leitinni að sögulega samhengi þess tíma sem frásögnin er sett í.

Ef samtíminn er undirtónn sögunnar, þá er mennskan yfirtónninn. Landlæknir er alla bókina að rökræða við sjálfan sig og aðra um hvernig á að lifa lífinu. Vísindin og heimspekin leika þar stórt hlutverk, vangaveltur um hvað skiptir máli í lífinu og leit hans að eigin sáluhjálp með því að bjarga öðrum. Hann er nýgiftur maður á leið til Íslands að taka við landlæknisembætti, þegar hann týnir bæði konunni og systur hennar sem til stóð að færu með honum til Íslands. Fyrir þetta bætir hann alla ævina sem landlæknir. Innra ferðalag hans um tilgang lífsins er því sterkasti þráður bókarinnar. „Stundum þarf maður að týna hlutum og finna þá aftur til að vita hvers virði þeir eru manni.“ (s. 64). Bókin er ein stór leit.

Lífshættan er alltaf á næsta leiti, bæði læknisins sjálfs og samferðamanna hans. Á námsárunum gengur landlæknir meistara sínum (skrattanum) á hönd, svíkur sannfæringu sína gegn því að fá bréf upp á landlæknisembættið á Íslandi og hönd dóttur hans, og tekur að sér „verkefni“ í Belgíu á leiðinni til Íslands frá Danmörku. Ekki fer allt eins og best hefði verið á kosið í Belgíu, og eftir að landlæknir um síðir kemst til Íslands hefjast tilraunir til yfirbótar í lánlausu lífinu. Hann reynir í fjóra áratugi að bjarga bæði sjálfum sér og nokkrum börnum – Ohne-Lise, Dagmar og Fyndnumhesti. Landlæknir eyðir ævinni í yfirbót, bjargar líka Mister Undertaker þrátt fyrir allt það sem hann hefur á hlut hans gert. Mister Undertaker gerir síðan sína eigin yfirbót í hvalshræinu.

Í lokin skrifar landlæknir skýrslu til ráðamanna í Danmörku (bókina), þar sem hann svíkur í raun samning sinn við „skrattann“ um að segja aldrei frá neinu af því sem gerst hafði í Danmörku. Verðmiðinn fyrir embættið og konuna. Víða segir landlæknir frá því að hluti bókarinnar sé skrifaður á spássíurnar (apókrýfurnar), sem hann ætlar síðar að þurrka út áður en hann sendir skýrsluna til yfirvalda. Hvort hann gerir það eða ekki og hvort hann sendir skýrsluna eða ekki, það er lesandum látið eftir að meta. Siðferðisspurningarnar eru því að mörgu leyti kjarni bókarinnar.

Hvort bókina Seltu megi túlka sem sögulegu skáldsögu eða ekki er ákveðin ráðgáta. Sumt í bókinni bendir til 19. aldarinnar, sérstaklega hinn ytri rammi. Sögupersónan býr á sama bæ og landlæknir nokkur, sem eitt sinn var í afleysingum á Höfðabrekku í Vestur Skaftafellssýslu. Þar skammt frá er Kirkjubæjarklaustur. Dagmar fer fyrir heimili fyrir veika og sjúka á Kirkjubæjarhæli, en á svipuðum slóðum var áður holdsveikraspítali. Skýrar óbeinar vísanir eru til fortíðarinnar og sögu landsins. Vísað er til Frakka við suðurströnd Íslands, til Skaftáreldanna, til holdsveikraspítala, til Kaupmannahafnar og margs fleira. Landslagið er líka tengt við sýsluna, Skaftáreldahraun, sandfjörur, erfiðar ár og fjallvegir. Skagafjörður, Danmörk og Belgía eru líka staðir á sínum stað. Ekki virðast þó vera raunverulegar fyrirmyndir að persónum eða leikendum, atburðum né viðfangsefnum. Samspilið er við samtímann í umhverfi 19. aldarinnar.

Vísanir bókarinnar hverfast þó síður en svo eingöngu um árið 1839, eða tímann 1799-1839. Auðsöfnun samtímans og hnattvæðing eru ljóslifandi í textanum, þótt í 19. aldar ramma sé. Áhugaverð lýsing er þar sem landlæknir er staddur ásamt Dagmar og Frakkanum Pons í Kirkjubæjarhæli. Landlæknir er nýbúinn að hitta Pons í fyrsta skipti, en líkar ekki alls kostar við hann, tekur honum og áformum hans um að stofna ilmverksmiðju á sandinum fálega og með varúð. Dagmar reynir hins vegar að fullvissa landlækni um að Pons væri bara stressaður og að reyna að ganga í augun á honum og hafi hlakkað mikið til að hitta hann. Þá hugsar landlæknir sitt, lítur í kringum sig á fólkið á hælinu, m.a. á einn 230 ára gamlan jafnaldra sinn, og heldur áfram að tala við Pons.

Hér fer raunveruleikinn á flug, í nákvæmri atburðafrásögn. Ævintýri, þjóðsaga, leikur. Eða framtíðin? Er samtíminn með sínum heimsvandamálum tekinn inn í framtíðina, og litið aftur í tímann þar sem bæði 19. og 20. öldin eru orðin fortíð, eftir eftireldatíma? Bókin er umfram allt hugmyndarík og læsileg. Textinn byggir á von og æðruleysi, þótt lífsbaráttan sé þrautaganga og tekst höfundi á kjarnyrtan hátt og án boðunar að vekja máls á tímalausum siðferðislegum og tilvistarlegum málum.

[fblike]