Hólmfríður Garðarsdóttir, prófessor við Mála- og menningardeild Háskóla Íslands, hefur nýverið flutt fjóra pistla á Rás 1 um málefni Rómönsku Ameríku. Hugrás fékk leyfi til að birta pistlana og í þeim fyrsta fjallar Hólmfríður m.a. um ljóðskáldið Pablo Neruda, mótmæli í Síle og stelpurnar í La Yeguada.
Síleska ljóðskáldið Pablo Neruda, sem fæddist árið 1904 og lést á því róstursama ári 1973, rétt eftir valdatöku hersins í Síle, segir í ljóðinu „Demasiados nombres“ eða „Öll erum við ryk …“ í þýðingu Hrafnhildar Schram:
Mánudagar hafa blandast þriðjudögum
og vikan við allt árið.
[…]
Vorið er svo langt
það endist allan veturinn.
Tíminn týndi skónum
árið er fjórar aldir.
Neruda lifði viðburðaríku lífi á langri ævi. Hann byrjaði ungur að yrkja, gerðist starfsmaður utanríkisþjónustu heimalandsins og ferðaðist víða starfs síns vegna. Borgarastyrjöldin sem braust út á Spáni árið 1936 og morðið á vini hans skáldinu Federico Garcia Lorca hafði afgerandi áhrif á viðhorf hans til stjórnmála, réttlætis og eigin hlutverks í lífinu. Og þótt Neruda tæki ekki þátt í vopnaðri baráttu þá voru orðin hans skotfæri. Í sjálfævisögu sinni Confieso que he vivido, Ég votta að hafa lifað, segir hann – í þýðingu Guðrúnar H. Tuliníus:
Tungumál mitt er málfarið sem við höfum erft frá landvinninga-mönnunum… […]. Af stígvélum þessarra villimanna hrundu orðin, úr skeggi þeirra, af hjálmunum, af vopnunum eins og steinvölur, tindrandi orðin sem sátu eftir og ljómuðu … tungumálið. Við vorum sigraðir … Við vorum sigri hrósandi… Þeir tóku gullið og gáfu okkur gullið … þeir tóku allt og skildu allt eftir … Þeir gáfu okkur orðin (40).[1]
Með þessum látlausu en um leið margbrotnu orðum vísar Neruda til þess hvernig íbúar Síle og Rómönsku Ameríku allrar eru – enn þann dag í dag – mótaðir af sögu nýlendustefnunnar. En það er ekki bara tungumálið sem ber þess vott. Ofbeldið sem mótaðist af þvingaðri samþættingu menningar frumbyggja, afkomenda evrópumanna og blökkumanna af þrælakyni, kraumar enn undir.
Um það vitna róstrin sem brutust enn og aftur út á árinu sem var að líða.
Ástæðurnar eru margvíslegar og ekki alls staðar eins, en stéttskiptingin sem nýlendustefnan festi í sessi á þar stóran hlut að máli – því „árið eru fjórar aldir“ eins og Neruda orðaði það. Nýlenduherrarnir iðkuðu fátt annað en að skipa fólki fyrir og ráðskast með það og náttúruauðlyndir álfunnar einnig. Það fyrirkomulag hefur orðið eins konar sniðmát stjórnarhátta. Í því felst að þeir sem komast til valda og áhrifa viðhalda sömu stjórntækni og taka til sín flest það sem hönd á festir. Og spillingin grasserar nú sem endranær!
Undir kraumar svo óánægjan og særð réttlætiskennd þeirra sem minna mega sín. Samfélagssáttin má því gjarnan við ákaflega litlu. Hér skiptir hægri og vinstri ekki endilega öllu máli – heldur þaulsetnir karlfauskar sem neita að láta frá sér völdin. Um það votta uppþotin jafnt í Níkaragúa, Venesúela og Kólumbíu hvað best. Jafnvel í smáríkinu Ekvador, þaðan sem fátt hafði heyrst um árabil – að undanskyldum fréttum af því að frumbyggjar áttu enn og aftur undir högg að sækja vegna sóknar erlendra olíufyrirtækja inn á lönd þeirra á Amazonsvæðinu. Eða þegar bandarískir eigendur risastórra skemmtiferðaskipa ásóttust aðgengi að Galapagos eyjum – nokkuð sem tekist hefur að afstýra enn sem komið er. En af öllum þessum róstrum komu uppþotin í Síle s.l. haust og „entust svo allan veturinn“ – eins og Neruda orðaði það – flestum hvað mest í opna skjöldu.
Öll byrjuðu lætin þegar hækka átti gjöld í almenningssamgöngur. Í fyrstu voru það notendur þjónustunnar, aðallega námsmenn og verkafólk, sem safnaðist saman á Plaza Italia – stóru opnu almenningssvæði í miðborg höfuðborgarinnar Santiago. En brátt bættust kennarar, ellilífeyrisþegar, heimavinnandi húsmæður og atvinulaus ungmenni í hópinn og allt fór úr böndunum. Það sauð uppúr. „Chile despertó“ – eða „Síle vaknaði“ hrópaði fólkið sem kom saman svo hundruðum þúsunda skipti, dag eftir dag, viku eftir viku.
Í framhaldi af þessum aðfaraorðum mætti fara löngu máli um stjórnmálasögu Síle, stöðu efnahagsmála, ágreining ólíkra þjóðfélagshópa, ræða stöðu kynjanna og tangarhald feðraveldisins, stéttskiptingu, afleiðingar nýfrjálshyggjunnar og einkavæðingu allra auðlynda landsins – meira að segja vatnsins, en það ætla ég ekki að gera því um það má m.a. fræðast á kvikmyndadögum námsbrautar í spænsku við Háskóla Íslands næstu miðvikudaga í Veröld – húsi Vigdísar.
Ég ætla heldur að beina sjónum að þeim nýsköpunarkrafti sem losnar úr læðingi við aðstæður sem þessar. Því frá fyrsta degi spruttu upp aðgerðarhópar af öllum mögulegum stærðum og gerðum. Slagorðasmíð var áberandi, vegglist – og veggjakrot – blómstraði. Tónlistarfólk samdi nýja baráttusöngva, um leið og það dustaði rykið af framlagi söngvaskálda frá sjöunda og áttunda áratugnum. Aðrir sáu um að dreifa blautum klútum til manndjöldans til að verjast því að fá táragasið í öndunarfærin. Úðabrúsar gengu manna á milli því skola þurfti óþverran úr augunum. Unga fólkið myndaði „öyggissveitir“ utanum hópa eldri borgara. Tjaldbúðum læknanema sem sinntu fyrstu hjálp var komið á lagginar og það var auvitað bakað og eldað því fæða þurfti þá sem stóðu í eldlínunni.
Það var einhver sérstök tegund áræðis í loftinu, sem á stundum varð til þess að sló í brínu en það gerðist alla jafna undir kvöld, eftir sólsetur og þegar flestir höfðu haldið heim á leið – gangandi því lengi vel voru engar almenningssamgöngur virkar. Öll starfssemi hins opinbera lamaðist og fólk hafði tíma og orku til að fá nýjar hugmyndir. Fyrst í stað var reynt að mála yfir veggjakrotið en það var ekki við neitt ráðið – brot úr ljóðum Neruda, tilvitnanir í söngva Vicktors Jara og Violetu Parra mátti sjá víða. Fánar Mapuche – indjána blöktu við húni og frjálsir leikhópar settu saman stutta einþáttunga sem fluttir voru hér og hvar á götum úti. Mesta athygli hafa stelpurnar í La Yeguada eða Hryssunum eða Bykkjunum vakið. Yfirskriftin vísar til lögreglusveita á hestbaki sem farið hafa um borgir landa álfunnar allt frá tímum yfirráða Evrópumanna. Þær hæðast að valdboðstilburðum lögreglumannanna sem gnæfa yfir mergðinni á stórvöxnum gæðingum sínum. Samtímis því að afhjúpa á ákaflega myndrænan hátt þá nauðgunarmenningu sem viðgengst og enginn virðist bera ábyrgð á né vera nokkru sinni ákærður fyrir. Þær birtast óvænt 10 – 20 saman, stilla sér upp fyrir framan raðir lögreglumanna – flokk sem gætir e.t.v. opinberra bygginga eða myndar múr fyrir framan mótmælendur. Þær klæðast þröngum kjólum úr hermannagrænu efni og á milli fóta sér hafa þær komið fyrir síðu tagli. Þær ýmist krækja saman handleggjum og fykra sig alveg upp að skjöldum lögreglunnar og kyrja texta um kynbundið ofbeldi, eða þær þylja upp nöfn stúlkna sem hafa horfið, verið nauðgað eða látist í umsjón yfirvalda.
Þær kalla gjörningana að „poner el cuerpo“ – að nota líkamann í pólitískum tilgangi. Stelpurnar í La Yeguada, rétt eins og stelpurnar frá Valparaíso sem áttu hugmyndina að gjörningnum um ofbeldismennina á leið þinni – og farið hefur eins og eldur í sinu um allan heim – sækja afl til orða Neruda þegar hann í pistlinum sem ég vitnaði til hér að framan segir: „Heil hugmynd breytist af því að eitt orð fluttist úr stað …“[2]. Og um leið og aðgerðahópar ungra kvenna í Síle nota orð og tungumálið til að tjá sig þá er það líkaminn, kvennlíkaminn, sem þær „flytja úr stað“ – bæði í orðsins fyllstu merkingu og táknrænt.
Þær færa hann á nýjar slóðir til að hugmyndir breytist.
[1] Pablo Neruda, Hafið starfar í þögn minni. Ritstjóri Hólmfríður Garðarsdóttir, Reykjavík: Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur og Háskólaútgáfan, 2018, bls. 40.
[2] Sama heimild, bls. 39.
Um höfundinn
[fblike]
Deila