Við munum anda léttar

Vanja frændi: Svipmyndir úr sveitalífi í fjórum þáttum eftir Anton Tsjekhov í nýrri þýðingu Gunnars Þorra Péturssonar og leikstjórn Brynhildar Guðjónsdóttur var frumsýnt í Borgarleikhúsinu 11. Janúar.

Anton Tsjekhov (1860-1904) var starfandi læknir. Hann var sveitalæknir sem kynntist gegnum starf sitt öllum hliðum mannlegrar náttúru. Læknismenntun er sem sagt mjög góður bakgrunnur fyrir þá sem vilja verða rithöfundar – eins og dæmin sanna.

Tsjekhov var líka stórgóður smásagnahöfundur en það eru leikritin hans fimm sem fyrst og fremst halda nafni hans á lofti.  Vanja frændi (1897) er vinsælast þeirra allra. Það engin furða, því það er fyndið, djúpt og fullt af mannhyggju.

Vanja frændi segir frá því að prófessor emerítus, Aleksandr Serbrjakov, kemur með unga og fagra konu sína heim á óðal fyrri konu sinnar.  Sú er dáin fyrir nokkru en móðir hennar, býr á óðalinu ásamt syni sínum, Vanja (Ívan Petrovitsj Vonitskí = Jón Pétursson Vonitskí) og dótturdóttur sinni, Sonju (Sofía Alexandrovna Serbrjakov = Soffía Alexandersdóttir). Þau þrjú lifa fábreyttu lífi með gamalli fóstru, Marínu, og fjölskylduvininum Ílja Íljitsj, viðurnefni Vaffla og vinnufólki. Aðaltilbreytingin felst í heimsókn læknisins Astrov sem drekkur vodka með Vanja en tekur ekki eftir ástaraugum Sonju.

Hið raunverulega erindi prófessorsins kemur í ljós undir lok verksins og þá verður óhjákvæmilegt uppgjör. Undir niðri kraumar fleira því verkið fjallar um þá gömlu speki að “illt er að leggja ást við þann sem enga kann á móti.” Þegar við þá mæðu bætist óendanlega lítilmótlegur hversdagsleikann, endurtekningar og tilbreytingarleysi í fásinninu er ekki við því að búast að menn séu glaðir.

Þó þetta leikrit sé skrifað árið 1897 eru kaflar í því um náttúruvitund sem gætu hafa verið skrifaðir í gær.

Fólk

Þýðing Gunnars Þorra Péturssonar úr rússnesku er afar góð og lipur og endurskapar húmor og innileika textans. Í leikskránni bendir hann líka á þær félagslegu andstæður sem mætast í verkum Tsjekhov og hvernig skáldbræður hans hugsjónamaðurinn Tolstoj og mannvinurinn Gorkí mátu leikritið Vanja frænda hvor á sinn hátt, annar mjög neikvætt, hinn mjög jákvætt. Tsjekhov var í mun að boða engan málstað í verkum sínum heldur einbeita sér að persónunum og þrá þeirra – aðeins þar hefjast þær tilfinningar sem drama er spunnið úr. Hin fagra Helena/Jelena orðar það svo í leikritinu:

“Ívan Petrovitsj, þú ert menntaður og gáfaður maður og veist jafn vel og ég að það eru hvorki bófar né eldsvoðar sem eiga eftir að leggja þennan heim í rúst heldur hatrömm rifrildi og argaþras útaf engu… Í stað þess að tuða ættir þú frekar að reyna að sætta mannskapinn!”

Persónurnar skipta sem sagt öllu máli og ástríður þeirra sömuleiðis og þess vegna bera leikararnir og samband þeirra við áhorfendur það uppi meira en nokkru sinni.

Kynverur

Vinirnir Astrov læknir (Hilmir Snær Guðnason) og Vanja (Valur Freyr Einarsson) þrá báðir sömu konuna, hina ungu og fögru Élenu (Unnur Ösp Stefánsdóttir).  Það hlýtur að draga tíðinda þegar svo kynsveltur þríhyrningur kemur saman á sveitasetri og Brynhildur Guðjónsdóttir, leikstjóri, lyftir því upp á yfirborðið, karlarnir hafa ekki augun af Élenu enda er hún sjón að sjá.

Unnur Ösp er stórglæsileg og notar kvenleika sinn af list. Hún fær náttúrlega ekkert útúr sambandinu við sinn gamla mann en hún gengur á ósýnilegri jafnvægislínu. Hún er engin Anna Karenína og vill enga áhættu taka. Unnur leikur hana svolítið stelpu- og gelgjulega miðað við að eiga að vera 27 ára. Þegar hún er ein með gömlum karli sínum kemur í samt fram hve mædd hún er orðin. Hún er vingjarnleg við Vanja og daðrar við Astrov sem mistúlkar það (eða ekki …), hún hafnar honum en langar til að gera það ekki og þorir ekki að stökkva. Samleikur þeirra Unnar og Hilmis Snæs er mjög flottur, Hilmir býr til sjálfsöruggan, kláran og afar heillandi Astrov.

Vanja er í hlutverki “hins særða þriðja” í þessum leik og þessi ósigur bætist ofan á aðra. Vanja er aðalpersóna verksins, sá sem mest hefur verið svínað á. Valur Freyr sótti í sig veðrið í sýningunni, var frekar blæbrigðalítill fyrir hlé en náði vopnum sínum eftir hlé og náði áheyrendum alveg í lokauppgjörinu.  Þar er mögnuð einræða en Valur Freyr varð að keppa við tónlist Bjarna Frímanns Bjarnasonar um athygli áheyrenda, tónlistin var sérkennileg og víða of hátt stillt.

Hlutverk Sonju (Katrín Halldóra Sigurðardóttir) er viðkvæmt og mikilvægt. Hún á að vera blíð og góð og mjög greind en feimin og þjáð af minnimáttarkennd af því að hún er ekki falleg. Henni eru gefin lokaorð leikritsins, einhverja fallegustu og angurværustu einræðu sem um getur, leiðarvísi um það að lifa af sem jafnframt er yfirlýsing um algjöra uppgjöf ef út í það er farið.  Leikstíll Katrínar Halldóru var galsafenginn til að byrja með en dró niður í því í síðari hlutanum þar sem dýptin í persónunni kom fram.

Það er engin sálfræðileg dýpt í hlutverki prófessorsins sem Jóhann Sigurðarson lék en honum tókst að túlka hann samt þannig að öllum var orðið illa við hann í lokin. Þveröfugt var farið með Ílja Íljitsj sem áhorfendur voru mjög hrifnir af, Halldór Gylfason lék af léttleika og gleði sem var frelsandi og senan þar sem þeir læknirinn, Vanja og Ílja dansa og syngja og drekka vodka var skemmtileg og býsna rússnesk.

Tvö lítil hlutverk í sýningunni eru María, móðir Vanja, sem hafnar honum umbúðalaust og hefur trúlega alltaf gert. Hún var leikin af Sigrúnu Eddu Björnsdóttur og fóstran Marína, sem er jafn hlý og móðirin er köld, var leikin af Margréti Helgu Jóhannsdóttur.

Sem sagt …     

Eins og áður er sagt eru ástir og þrár persóna gerðar líkamlegar og verkið þar með fært til nútímans. Það er fyndið, húmor Tjekovs er launkímni og það er nóg af henni í verkinu, fyndin tilsvör og orðaleikir, vandræða- og kjánagangur, hégómaskapur og misskilningur sem vekja hlátur og léttleika. En verkið er tvíbotna, það er í því þung undiralda.

Tsjekhov hataði predikanir. Hann setur ekki á orðræður um ástandið utan veggja óðalsins. Gráðugur borgaraðall sem Aleksandr Serbrajakov samsamar sig við, er að sjúga lífið úr landareignum sínum og fátækum smábændum sem neyðast til að rányrkja jörðina. Landeigendur eru hataðir. Þetta kemur fram í verkinu í samtölum þar sem bæði Sonja og Vanja tala um hve erfitt sé að halda búskapnum gangandi og læknirinn talar um fátækt, sóðaskap, menningarleysi og drepsóttir. Mótvægið við þetta er að hans viti náttúran og það að rækta garðinn sinn. Bændur berja á dyr óðalsins snemma í verkinu en fóstran er send til að tala við þá,  Sonja er sú eina innan dyra sem vill vita hvað þeir vildu. Það er sem sagt ólga í samfélaginu og ótti við óróaöfl.

Sjálfbærni búskaparins minnkar hratt vegna rányrkjunnar eins og Astrov talar um og berst gegn með gróðursetningarherferð sinni og kenningum um hvernig mætti snúa hinni óheillavænlegu þróun við. Ég verð að viðurkenna að ég hef aldrei haft nokkurn áhuga á þessum ræðum í fyrri lestri og uppfærslum á leikritinu. En okkar tímar gera þetta afar brýnt erindi. Það flaug heldur lágt í þessari sýningu.

Öll umgerð sýningarinnar var stórglæsileg, leikmynd Barkar Jónssonar háreist og fögur í naumhyggju sinni. Sviðið var rammað inn í tréverk, háa byggingu af fjölum og “stólpum” sem minntu á stílfært stuðlaberg og minntu á Þjóðleikhúsið. Texti Vanja frænda einkennist af löngum einræðum og hið leikhússlega við þær var undirstrikað í sýningunni með því að leikarar sneru sér oft beint til áheyrenda þegar því varð við komið. Lýsing Björns Bergsteins Guðmundssonar var skrautleg, búningar Filippíu I. Elísdóttur flottir og tímasettir á óræðum tíma. Hreyfing í sýningunni var mikil og sviðið vel nýtt.

[fblike]