Varúð: Umfjöllunin inniheldur spilliefni.
Það eru líklega fáar greinar sem eru orðnar jafn sjálfsmeðvitaðar og hrollvekjan. Hvort sem það er á prenti eða á hvíta tjaldinu, velkjast ákveðin hrollvekjustef milli áratuga og hrollvekjuhefðin hefur jafnframt verið gædd þeim hæfileika að endurspegla ótta samfélagsins og ógnir sem að því kunna að steðja. Sniðugustu og klárustu hrollvekjurnar eru þær sem nýta sér táknfræði og myndmál til að tefla fram raunverulegum ógnum; líkamshryllingur og ótti við áhrifamátt vísinda í gegnum skrímsli Frankenstein, uppvakninga og múmíur; kjarnorkuótti kalda stríðsins í ofvöxnum maurum; innrás ógnvænlegra geimvera eftir fyrstu tunglferðina, og að sjálfsögðu slægjuofgnótt níunda áratugarins eftir fjöldamorðingjaöldu á þeim áttunda. Það er því ekki nema von að hrollvekjuleikstjórar samtímans sæki í þessa ríku hefð táknmynda og samfélagsgreiningar, og í Us (2019), nýjustu mynd gulldrengs ný-hrollvekjunnar, Jordan Peele, er unnið á nýstárlegan hátt með sígild stef tvífaraminnisins, og við það bætt samtímalegum áhyggjum af auðkennisþjófnaði og gjöreyðingu jarðarinnar.
Peele, sem þekktastur var fyrir gamansamar skopstælingar sínar í sjónvarpsþáttunum Key & Peele, kom á óvart með táknfræðilega hlaðinni hrollvekjufrumraun sinni, Get Out, árið 2017. Kvikmyndin var ekki aðeins vitnisburður um leikstjórnahæfileika grínistans heldur tók hún á erfiðri kynþáttaumræðu Bandaríkjanna í gegnum hnyttnar myndlíkingar og fullkomlega fáránlega, en táknfræðilega smellna, úrvinnslu á greinarminnum. Peele var lofaður sem ferskur andvari í annars staðnaða greinahefð og þykir Get Outbera af innan undirgreinar samfélagshryllingsins (e. social horror). Þá vakti Get Out einnig upp nærgöngular en mikilvægar spurningar um hvít forréttindi og reyndist jafnframt einstaklega viðeigandi kvikmynd á tímum Trump. Myndin endurspeglar ekki aðeins gömul þjóðarsár þrælahalds, misbeitingu valds og kynþátthaturs heldur bendir á hve viðvarandi þessi samfélagslegu vandamál eru enn í dag.
Peele, sem sjálfur er yfrlýst hrollvekjunörd og poppkúltúrséni, sóttist hinsvegar ekki eftir því að gera Us að annarri kynþáttamynd heldur vildi Peele gefa svörtum tækifæri að samsvara sig innan hrollvekjuhefðarinnar, sem þolendum en ekki gerendum. Fjölskyldan í forgrunni myndarinnar er svört, en hún er einnig ósköp venjuleg bandarísk fjölskylda og sýnir hetjulega tilburði, samstöðu og hugrekki fremur en að enda sem táknræn fórnarlömb kynþáttamisréttis Bandaríkjanna. Þrátt fyrir að Peele hafi tekist að snúa söguþræði Us frá stefum kynþáttamisréttis og að stéttarskiptingu og jaðarsetningu ákveðinna samfélagshópa, er hún engu að síður ofhlaðin táknfræði og vísunum, sem gjarnan bera söguþráðinn ofurliði.
Sagan hverfist um venjulega fjölskyldu og móðurina Adelaide (Lupita Nyong’o), sem ber í brjósti sér drungalegt leyndarmál. Sem lítil stúlka ráfaði hún í speglasal á skemmtibryggju í Santa Cruz og gekk beint í flasið á bókstaflegri spegilmynd sinni, holdi klæddri. Alla tíð síðan hefur Adelaide óttast að tvífari hennar elti hana uppi og þegar hún snýr aftur á æskuslóðir, ásamt manni sínum Gabe (Winston Duke) og börnum sínum Jason (Evan Alex) og Zora (Shahadi Wright Joseph), verður ótti hennar að veruleika. Kvöld eitt stendur fjölskylda, íklædd rauðum vinnugöllum, við enda heimreiðarinnar og þegar óboðnu gestirnir ná loks að brjóta sér leið inn í sumarhús Wilson-fjölskyldunnar verður það þeim ljóst að komufólkið eru nákvæmir tvífarar þeirra. Upp frá þessum óheyrilega óþægilega og ókennilega atburði hefst táknfræðilega drekkhlaðin, vísanaóð atburðarrás sem minnir helst á tilgerðarlega vísanagleði Lars von Trier í hryllingsmyndinni The House That Jack Built (2017). Vísanirnar eru svo óheyrilega margar og óþjálar, og sá táknræni þungi sem atburðarásinni er ætlað að bera, að hryllingurinn missir marks og verður kjánalegur.
Peele er metnaðarfullur leikstjóri og hefur greinilega gott auga fyrir óvæginni samfélagsgagnrýni en handrit Us hefði hinsvegar þolað eina yfirferð enn, til að skerpa á ógnvænlegustu áherslunum. Útskýringar sögunnar á tilurð tvífaranna, sem nefndir eru Hinir tjóðruðu (e. The Tethered), eru undnar og óþarflega útvatnaðar og verður uppruni þeirra tjóðruðu óútskýranlegri með hverri nýrri hástemmdri einræðu tvífara Adelaide. Samfélagslega gagnrýnin líður fyrir óútskýrð, gapandi göt í sögufléttunni og nær Us aldrei sama flugi í ádeilu og Get Out.
Hinir tjóðruðu, sem húka í manngerðum göngum undir Bandaríkjunum gjörvöllum, eru augljós vísun í þrælahald Bandaríkjanna. Nafn þeirra, tjóðraðir, getur ekki annað en vakið upp ákveðna mynd af handjárnuðum þrælum á gangi undir svipuhöggum hvítra landeigenda. Í furðulegri, illskiljanlegri einræðu tvífara Adelaide, sem útskýra á tilvist tjóðruðu tvífaranna, kristallast hinsvegar ókennileg, óvægin samfélagsleg gagnrýnin sem glatast þó að lokum í söguþræðinum. Með herkjum og hásri röddu þylur rauðklædd Adelaide upp raunir þeirra tjóðruðu og þegar hin „raunverulega“ Adelaide spyr tvífara sinn hver þau séu, starir tvífarinn í augun á frummynd sinni og svarar, glottandi „Við erum Bandaríkjamenn”. Orð tvífarans minna áhorfendur á tilvist svörtu þrælanna, sem og milljónir hungraðra og heimilislausra samtímans sem húka mega í holræsum og drenum samfélagsins, rétt eins og hinir tjóðruðu. Áhorfendur sem sekir gerast um fordóma og snúa sér undan þeim sem minna mega sín eru slegnir utan undir með þeirri þörfu áminningu að þegar öllu er á botninn hvolft, erum við öll manneskjur.
Í atriðunum sem fylgja fer Us hins vegar út af sporinu og nær aldrei sama flugi og Get Out. Því er ver, og þó svo samanburðurinn sé e.t.v. ósanngjarn, hafði Us alla tilburði til þess að slá Get Out við en drukknar í eigin tilgerðarlegri táknfræði, götóttum söguþræði og undinni goðsögu sem einfaldlega gengur ekki upp.
Björgunarhringur kvikmyndarinnar í þessum ólgusjó tilgerðarlegrar táknfræði er án efa leikur Nyong’o, sem hefur ótrúlegt vald á líkama sínum og rödd. Nyong’o nær að þræða mótvægi persóna sinna eins og nálarauga. Leikarahópurinn allur stendur sig með prýði en söguþráðinn er eins og áður segir flausturslegur og veitir því til að mynda alltof litla athygli hversu hryllilega ókennilegt það hlýtur að vera að mæta tvífara sínum, hvað þá að verða honum að bana; tvífararnir ókennilegu gætu allt eins verið nafnlausir uppvakningar í sjálfsbjargarmorðæði Wilson-fjölskyldunnar. Ógnvænlegasta stefi kvikmyndarinnar er þannig kastað til hliðar í þágu samfélagslegrar gagnrýni á góðgerðargjörn hvíta mannsins, kynþáttamiðaða stéttarskiptingu, neysluhyggju og misbeitingu valds í Bandaraíkjunum, þá og nú.
Um höfundinn
[fblike]
Deila