Í pornótópíunni er alltaf háttatími: Um Stund klámsins

Klám vefst fyrir okkur; það þvælist um samfélag og menningu bæði samþykkt og ósamþykkt samtímis. Fólk skammast sín oftar en ekki fyrir klámneyslu sína – og „fólk“ má hér lesa sem karla, enda þótt klámneysla einskorðist auðvitað ekki við þá. Klám er ólöglegt á Íslandi og hefur verið um langt skeið og nýtur þar sérstöðu meðal menningarafurða þegar að hegningarlöggjöfinni kemur; um leið og engin önnur „grein“ er bönnuð, hvorki í kvikmyndum né bókmenntum, þá skvettist klámið þvert á allar greinar og getur fræðilega séð skotið upp kollinum í öllum listformum. Þá er klám einnig alltumlykjandi í raunheiminum. Í krafti snjallsímans er klám innan seilingar, ávallt og allan sólarhringinn, hvar sem þú ert. Sumir vilja jafnvel meina að menningin sjálf hafi verið klámvædd, hvort heldur er átt við bera stúlku– og kvennalíkama í auglýsingum og myndefni af ólíku tagi (leikkonur hafa t.a.m. ekki fyrr stigið inn á sviðið í HBO þáttum en þær eru einhverra hluta vegna búnar að fara úr öllum fötunum), eða þær kröfur sem gerðar eru til kvenna um klæðnað og kynhegðun. Klám er í öllu falli útbreiddara og áhrifameira en nokkru sinni fyrr. Það er ekki bara í símanum heldur í loftinu og vatninu, og vart verður framhjá því litið að það er líka dálítið eins og klámið sé þarna, alls staðar og ávallt til reiðu, aðallega fyrir okkur karlana. Okkur sem skammast okkar fyrir að vilja svona mikið af því – en samþykkjum líka þegjandi framsetningarkerfi sem passar upp á að þótt frægar leikkonur striplist í mynd eftir mynd þá séum við hvergi nálægt þeim stað í menningunni að typpið á Brad Pitt gæti sést sveiflast frjálst og óhulið fyrir augunum á okkur í Hollywoodmynd, umfang þess undir slíkum kringumstæðum mælt í metratugum ef um stórt tjald er að ræða og nærmynd. Það væri ekki klám, það væri óhugsandi.

Málið er vitanlega ekki svona einfalt, en áður en lengra er haldið er mikilvægt að staldra við hugmyndina um sjónmálið, hver er settur í sjónmál og hver fær að horfa sér til ánægju, en líkt og John Berger benti á með afdráttarlausum hætti á áttunda áratug síðustu aldar í verki sínu Ways of Seeing, eiga kynferðislegar sviðsetningar í vestrænni menningarsögu það sameiginlegt (umfram nær allt annað) að vera framleiddar af körlum öðrum körlum til ánægju og sjónrænnar nautnar. Líkami konunnar er hlutgerður og/eða smættaður niður í tiltekna líkamsparta. Og þótt auðvitað sé munur á nektarmálverkum og myndlist fyrri alda og nútímaklámi má rekja streng þar á milli, enda hafa bersöglar og bersýnar sviðsetningar löngum verið flæktar í net valdatengsla, stéttaskiptingar, mismununar, gildismats og hagsmuna.

Ávallt hefur leikið nokkur vafi á mörkunum milli ásættanlegrar framsetningar á kynferðislegum athöfnum og framsetningar sem misbýður velsæmi og telst klámfenginn – og þar af leiðandi samfélagslegt vandamál sem kallar á inngrip, ritskoðun eða bann. Rök má reyndar færa fyrir því að klám sem ósiðlegt og subbulegt athæfi hafi ekki orðið að áþreifanlegu samfélagslegu vandamáli fyrr en með lýðræðisvæðingu þess, það er að segja, aukinni dreifingu og auknu aðgengi efna– og valdaminni hópa. Í öllu falli hafa áhyggjur yfirvalda af klámi aukist í samræmi við útbreiðslu þess.

Nýlegt fræðiverk Kristínar Svövu Tómasdóttur, Stund klámsins: Klám á Íslandi á tímum kynlífsbyltingarinnar, fjallar um spurningar sem þessar og margar í viðbót, og staðsetur þær í samhengi íslenskrar menningarsögu. Bókin er í senn umfangsmikil og nýstárleg – og næstum ósiðlega skemmtileg aflestrar. Rannsóknirnar sem hér liggja til grundvallar eru um margt einstæðar í íslensku fræðasamfélagi, eins og nánar verður vikið að hér að neðan. Þess er einnig rétt að geta áður en lengra er haldið að bókin, er kom út kom sl. haust og var gefin út af Sögufélaginu, hlaut fyrir skemmstu viðurkenningu Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna, sem fræðirit ársins.

Berrassað sakleysi, eða hvernig ég lærði að horfast í augu við grófleikann

Kristín leggur strax í upphafi til atlögu við sveigjanleika og óskýr mörk klámhugtaksins: „Til eru fjölmargar skilgreiningar á klámi, sem taka mið af ólíkum þáttum þess. Klám hefur verið skilgreint út frá markmiðum höfundarins og viðbrögðum viðtakandans, framleiðsluaðferðum þess, neytendum, frágangi, framsetningu og innihaldi.“ En hvar stöndum við þá og hvert ætlar höfundur að fara með hugtakið í framhaldinu? Í stað þess að halda í óvissuferð hvurs niðurstaða gæti aldrei sætt nema að takmörkuðu leyti hin fjölmörgu sjónarmið, bæði samtímaleg og söguleg, sem hlaðið hafa merkingu í klámhugtakið, ákveður Kristín að gera ekki upp á milli ólíkra skilgreininga eða láta eins og einstök og fullnægjandi skilgreining sé til. Hér er um afmarkandi og afdrifaríka afstöðu í garð rannsóknarefnisins að ræða; klámið í titli bókarinnar er ekki „klám“ í sama skilningi og bókmenntafræðingur kynni að nálgast „módernismann“, eða kvikmyndafræðingar „ítalska nýraunsæið“, heldur er hér gengið út frá því að hver sú orðræða eða tjáning sem í tilteknu menningarkerfi og á ákveðnum tíma eru skilgreindar sem klám séu það – hvað svo sem „það“ er. Svo framarlega sem skilgreiningin hefur félagslegt og menningarlegt vægi og umboð, eða er dæmigerð fyrir almenn viðhorf, er hún merkingarbær.

Hér má ekki halda að gengist sé inn á forsenduflóruna sem stuðst hefur verið við í hinu þverþjóðlega og þrotlausa skilgreiningarstarfi sem unnið hefur verið í fortíðinni og enn er innt af hendi – forsendur sem hafa getið af sér fjölskrúðugt róf skilgreininga sem nær frá skiljanlegum siðgæðissjónarmiðum til hreinnar geggjunar – heldur er skref tekið til baka og sögulegri og menningarfræðilegri orðræðugreiningu beitt á viðfangsefnið, sem er ekki „raunveruleg“ birtingarmynd hins klámfengna – vel kann að vera að klám sé ekki til – heldur er sjónum beint að viðhorfum, gildismati, menningarlegu samhengi, fagurfræði og þeim pólitíska veruleika sem liggur ólíkum skilgreiningum klámsins til grundvallar. Það er þetta kerfi hugmynda og samfélagslegra stýriþátta sem í senn skilgreinir klámið og skýrir af hverju þessar sömu skilgreiningar eru ávallt tímabundnar, á reiki og umdeildar og taka breytingum innan eins og sama menningarsamfélagsins. Þetta er líka kerfið sem skilgreinir sumar sviðsetningar á kynlífi sem vondar, hættulegar, skítugar og forboðnar, en aðrar sem boðlegar og heilbrigðar, þótt viðnám kunni eftir sem áður að vera fyrir opinskárri tjáningu þeirra. Klám í þessum skilningi er „ruslflokkur kynferðislegrar tjáningar“, eins og Kristín orðar það, og það er þá ekki síst sú menningarlega rökvísi sem skilgreinir og flokkar, ákvarðar og metur, sem hér er til rannsóknar.

Frá hlédrægni til hámarkssýnileika: Lýðræðisvæðing klámsins og tilkoma klámfræða

Klám var auðvitað til löngu áður en það varð að samfélagslegu vandamáli en að sama skapi hefur það verið reglan að opinskáar og nákvæmar lýsingar á kynlífi hafa ekki ratað með einföldum eða auðveldum hætti inn á hinn opinbera vettvang. Nú hefur eðli og umfang hins „opinbera vettvangs“ auðvitað breyst í tímans rás, tekið raunar stakkaskiptum á tuttugustu öldinni og að hluta til á þeirri nítjándu, en klám sveimaði alltaf yfir vötnum, hvort heldur var í klúrum alþýðuvísum og sögum, myndskreytingum, skrípamyndum eða menningarframleiðslu sem ætluð var útvöldum. Þannig ræðir Kristín bók Walters Kendricks, The Secret Museum, en titillinn vísar til „lokaðra deilda sem tíðkuðust á söfnum og voru ætlaðar fyrir bækur og muni sem ekki þótti við hæfi að væru staðsettir „í almenningnum““. Slíkar „lokaðar deildir“ voru m.a. í British Museum í London og Bibliothèque nationale de France í París. Þar voru varhugaverðar menningarafurðir varðveittar sem sjálf varðveislan endurskilgreindi og staðsetti á óljósum mörkum menningar og ómenningar: Klúr, bersögul og blautleg menning, sem hugsanlega var klám í hugum þeirra er lokuðu deildunum, varð samt hluti af hagkerfi hámenningarinnar með því að vera varðveitt á heimsins virðulegustu söfnum, þótt bakvið luktar dyr væri. Undir liggur þversagnakennd rökvísi safnsins sem hlandskál Duchamps afhjúpaði með eftirminnilegum hætti í byrjun síðustu aldar.

En eins og Kristín bendir á er framlag Kendricks ekki síst það að draga athyglina að stýringu á aðgengi. Tilvistar- og virknisrými klámsins var lengi neðanjarðar, eða í afmörkuðum menningarkimum. Siðferðisfárin, áhyggjurnar og fordæmingin urðu fyrst knúin verulegri tilfinningahleðslu þegar tók að hola undan stýringunni á aðgengi. Útbreiðslan átti sér stað í skrefum meðfram væðingarferlunum þremur (iðn-, borgar-, og veraldar-), auk tækniumbyltinga annarrar iðnbyltingarinnar, það er að segja, beislunar rafmagns og tilkomu rafmiðla. Við lestur á bók Kristínar verður sú tilfinning nefnilega ekki umflúin að siðgæðisverðir úr röðum efri stétta hafi fyrst tekið að bogna af kvíða og áhyggjum af spillandi og niðurrífandi áhrifum kynferðislegs menningarefnis þegar sá kostur að loka það inni á söfnum hætti að vera fyrir hendi. Spillingarmátturinn beindist jafnframt ávallt að tilteknum (undirmáls)hópum – viðsjárvert menningarefnið ógnaði aldrei sálrænu heilbrigði samkynja samferðamanna siðapostulana og jafningja í menntun, siðfágun og hagsæld. Þetta er gömul saga og ný, vit hefur lengi þurft að hafa fyrir þremur samfélagshópum sem ófærir eru um að gæta eigin hagsmuna, en það eru börn, konur og verkalýðurinn.

Þegar ekki var hægt að treysta á lokuðu safndeildirnar var sá kostur einn eftir að virkja hegningarlöggjöfina. Og það var gert, lög sem bönnuðu klám voru sett í ýmsum löndum, koll af kolli, og röðin kom auðvitað að Íslandi. Lagasetningarferlinu er lýst í Stund klámsins og vitnað er í fyrstu lagagreinina er sett var klámi til höfuðs, en það er 185. grein hegningarlaganna frá 1869. Þar segir: „Hver, sem birtir á prenti klámrit, skal sæta fangelsi eða sektum. Sömu hegningu skal sá sæta, sem selur, útbýtir eða dreifir á annan hátt út klámmyndum, eða hefir þær opinberlega til sýnis.“ Kristín bendir þó á að lítið sé hægt að segja um hvað þetta þýddi, hvaða skilningur var í raun lagður í klám sem lagalegt hugtak þar sem heimildar hafa ekki fundist um dómsmál á grundvelli þessarar lagagreinar. Kann þá að vera að engin mál hafi verið rekin en það er ekki aðalatriðið. Eitt af því forvitnilegasta við bók Kristínar er hvernig hún afhjúpar handahófskennda framkvæmd klámlögjafarinnar á Íslandi. Sá „skilningur“ sem lagður var í „klám sem lagalegs hugtaks” var á huldu löngu eftir að farið var að reka mál á grundvelli þessarar lagagreinar fyrir íslenskum dómstólum, og ástæðan er sú að enginn fann sig knúinn til að skýra eða rökstyðja afstöðu sína. Orð bandaríska hæstaréttardómarans Potters Stewart, sem Kristín vísar í á fyrstu blaðsíðu bókarinnar, um að nákvæm skilgreining á klámi sé óþörf því hann „þekki það þegar hann sér það“ eru býsna lýsandi fyrir viðhorf dómstóla víða um lönd og ekki síst á Íslandi frá nítjándu öld og langt fram á þá tuttugustu.

En það er heldur enginn leikur að nálgast klámhugtakið á fræðilegum forsendum og fyrir því liggja tvær ástæður hið minnsta. Annars vegar hefur sjálft viðfangsefnið á sér óheflað og rustalegt yfirbragð: „Lengi vel var klám nokkuð sem fáir fræðimenn töldu þess vert að sýna mikla athygli“, segir Kristín og heldur áfram, „það var ekki laust við að þetta grófa og óvandaða, fúla og óþverralega viðfangsefni þætti hafa tilhneigingu til þess að subba út fræðimennina sjálfa. Þeir sem skrifuðu um klám áttu að hættu að vera sakaðir um óeðlilegan áhuga á sviðsetningu kynlífs og útbreiðslu þeirra.“ Nú myndu sumir ætla að þessi viðhorf hafi breyst og upp að ákveðnu marki er það rétt, en það er samt ekki eins og dæmin sem Kristín nefnir máli sínu til stuðnings séu úr einhverri móðukenndri fortíð, hneysklunarhellur langafanna sem æstir veifuðu svefnhúfunum sínum. Einna harðvítugustu deilurnar af þessu tagi geysuðu á níunda áratug síðustu aldar. Einnig má benda á þá staðreynd að verk Kristínar, Stund klámsins, er fyrsta rannsóknin á þessu viðfangsefni á Íslandi, og kemur út árið 2018.

Síðari ástæðan er merkingarleg og tilfinningaleg hleðsla klámhugtaksins á síðari hluta tuttugustu aldarinnar. Það hversu afskaplega flókið verkefni það er að nálgast viðfangsefnið þegar það er hvorki blætishlutur á felustað á fínu safni né ólöglegur neðanjarðaróþverri heldur hliðarstraumur við meginstrauminn, nærri því jafn umfangsmikill. Það sem þá gerist er að samfélagsleg virkni kláms stökkbreytist, það verður í senn birtingarmynd kynfrelsis og kvennakúgunar. Liðnir eru dagarnir þegar það voru helst klerkar, dómarar eða sjálfskipaðir siðgæðisverðir sem höfðu sterkar skoðanir á klámi, nú bættist breið réttlætishreyfing í hópinn, og hún var fjölmenn og óhrædd við að tjá sig. Kvennahreyfingin gerði klámið að einum af sinum miðlægustu málaflokkum á áttunda áratugnum en brátt kom í ljós að ekki var einhugur um efnið. Með tímanum klofnaði femínistahreyfingin í afstöðu sinni til kláms, ekki síst í Bandaríkjunum, og aðrir hópar, sögulega jaðraðir og kúgaðir eins og t.d. hinsegin fólk, ljáðu máls á þýðingu opinskárrar kynferðistjáningar fyrir félagslegan sýnileika og viðurkenningu á tilvistarrétti og jafnrétti sinnar kynverundar andspænis gagnkynhneigð. Póst-femínistar taka síðan enn aðra afstöðu og samfélagið sjálft tekur breytingum, ekki síst þegar öflugasta klámdreifiveita mannkynssögunar lítur dagsins ljós, netið. Kristín Svava kortleggur þetta flókna átakasvæði ólíkra hagsmuna og hópa með aðdáunarverðum hætti, afstaða hennar er í senn gagnrýnin og sanngjörn og myndin sem fyrsti hluti bókarinnar dregur upp af segulmagni kláms og klámhugtaksins, hvernig það dregur að samhliða því sem það býr yfir feykilegum hrindikrafti, er upplýsandi og vandlega unninn.

Klámið á tímum fjöldaframleiðslu sinnar

Stund klámsins er skipt í sjö kafla og það er í þriðja kaflanum sem kynlífsbyltingin er rædd og sjónum þá beint að íslenska samhenginu. Enda þótt það fari ekki fram hjá lesendum að Kristín hafi lúmskt gaman að umfjöllunarefni sínu og þeim sérkennilegu krákustígum sem stundum reynist nauðsynlegt að feta til að fleyta rannsókninni áfram, verður að segjast að þessi þriðji kafli er sérstaklega skemmtilegur aflestrar. Blygðunarkennd sómakærrar þjóðar (sem löngum hafði haft áhyggjur af erlendum áhrifum) var á köflum stórkostlega misboðið af birtingarmyndum fýsna og lostafullra hneigða hins stóra útlands, en áreksturinn reyndist óumflýjanlegur. Viðbrögðin voru oft kostuleg, sem og sú mynd sem kynlífsbyltingin tók hér á landi. Í stað goðsögulegra svæða á borð við 42nd street, Haight/Asbury, eða Soho nemur íslenska bylgjan land í fornbókabúðum, ekki síst einni á Frakkastíg þar sem alræmdur barnaníðingur sat á digrum klámbirgðum, bóksali sem reyndist Megasi yrkisefni eins og höfundur bendir á, og bíóum sem sýndu sundurklipptar útgáfur af dönskum rúmstokksmyndum.

En umfram allt má staðsetja klámhluta kynlífsbyltingarinnar á Íslandi „í ríki sjoppunnar“. Þetta varhugaverða rými, „sjoppan“, haslaði sér völl í borgarsamfélagi eftirstríðsáranna, og þótti bera æsku þjóðarinnar ófagurt vitni. Þarna hengu krakkarnir öllum stundum, sötruðu ropvatn og skemmdu í sér tennurnar með pólsku súkkulaðikexi, án eftirlits og aga og þarna var jafnframt að finna sprunguna í virkisveggjum þjóðmenningarinnar, og erlent sorp tók að leka inn. Um var að ræða blöð og vasabrotsbækur sem kennd voru við sölustaði sína, „sjoppurit“, „sum voru af blönduðu tagi en önnur helguðu sig kynferðismálum nær eingöngu“. Þær lögregluaðgerðir sem farið var í gegn klámi á tímabilinu voru einmitt rassíur í þessum sömu sjoppum, og í slíkt var ráðist þrisvar, árin 1969, 1971 og 1976.

Fallvölt fagurfræði og hugmyndafræðilegt forræði

Þá snúast dómsmálin sem eru uppistaða fjórða hluta bókarinnar, og fyrsta rannsóknarkaflans, að mestu um mál sem höfðuð voru gegn útgefendum „sjoppurita“. Sex dómsmál fóru fram á Íslandi á þessu tímabili á grundvelli 210. greinar hegningarlaganna um bann við dreifingu á klámi. Tvö snerust um tímarit (Stjörnu-Glaumgosann og Bósa) og önnur tvö til viðbótar um kiljur (Kynblendingsstúlkuna og Mátt smáauglýsinganna). Kafað er dýpra í sjoppuritin í þessum kafla og kann þar ýmislegt að koma lesendum á óvart. Ákærðu textarnir skarta til að mynda af breiðu rófi býsna ógeðfelldra sviðsetninga, nauðgunarklám virðist hafa verið ofarlega á baugi en einnig þjáninga– og pyntingaklám, sem og barnaklám. Þungamiðjan er samt hvernig lesa má í gegnum dómsmál þessi tilfærslu á klámhugtakinu frá ígildingsvirkni (e. placeholder function) til ákveðinnar og afmarkanlegrar merkingarvirkni. Það er að segja, enda þótt dómarnir í málunum sex hafi ekki verið kveðnir upp í samræmi við eina fyrirliggjandi skilgreiningu á klámhugtakinu má lesa úr þeim ýmislegt um efnislegar forsendur dómsúrskurðanna, og þetta er það sem Kristín skoðar og greinir.

Hér er óhætt að segja að skriðþungi Stundar klámsins sé orðinn ansi mikill. Annars vegar hefur Kristín fundið og afmarkað áður órannsakaðan en stórmerkilegan menningarkima, sjoppuna, og bókmenntirnar sem þessum kima tilheyrðu og með greiningu á þessu svæði varpar hún ljósi á hluta af menningarsögu þjóðarinnar sem hafði verið nær ósýnilegur – líkt og oft vill vera með hluti sem raska siðferðislegum viðmiðum. Hins vegar rekur hún stofnanleg viðbrögð við þessum menningarkima í gegnum réttarfarslegar heimildir og notar dómsniðurstöður til að varpa ljósi á „opinberan“ skilning á leyfilegum birtingarmyndum kynlífs, kynferðis og kynverundar. Þannig dregur Kristín fram hvernig það að verið væri að braska með efnið í gróðaskyni lækkaði það í áliti. Þá höfðu hugmyndir um fagurfræðilegt gildi vægi í hugum dómaranna, sem er forvitnilegt út af fyrir sig. Fagurfræðilegt gildi var verkfærið sem notað var til að hnekkja klámdómum um þekkt bókmenntaverk fram eftir tuttugustu öldinni, eða þangað til að sjálf hugmyndin um fagurfræðilegt gildi hafði misst trúverðugleika sinn („allt gengur“ á póstmódernískum tímum, eins og sagt er). En jafnvel meðan hugmyndin hafði notagildi var hún aldrei mikið meira en enn ein aðferðin til að skilja hismið frá kjarnanum, staðfesta ríkjandi gildi með úrskurðarvaldi um hvað sé gott kynlíf og hvað ekki. Og ekki er að undra að hroðvirknislega unnin sjoppuritin hafi átt erfitt uppdráttar andspænis sjálfu listahugtakinu í allri sinni gamaldags dýrð. Þá var mögulegt aðgengi barna að efninu dómstólum umhugsunar– og áhyggjuefni, „ríki sjoppunnar“ var auðvitað óvissusvæði og mælti það gegn ritunum að þeim væri fyrst og fremst dreift þar.

Þannig dregur Kristín fram að merking tengd framleiðslusviði ákærðu ritanna hafi haft þýðingu í dómsmálunum, og sama er um dreifingarþáttinn að segja með tilvísun til aðgengis barna og unglinga. Hvorugt atriðið snertir þó á innihaldi ritanna. Hvað það sé við þau sem gerir það að verkum að útgáfa þeirra í hagnaðarskyni verður skítugt gróðabrask, og gæta verði að aðgengi ungviðisins? Skortur á listgildi hefur takmarkað skýringargildi í þessu samhengi. Engum hefur dottið í hug að vernda þurfi börn fyrir því að menningarafurðir séu ekki nógu listrænar og þótt ágallar kunni að vera á verslun með ólistrænar menningarafurðir þá kallar það heldur ekki á lögreglurassíur. Kemur þá að viðhorfum dómstóla til þeirra kynlífsathafna sem sviðsettar eru í verkunum sem kært var fyrir, og þar liggja e.t.v. djúpstæðustu átakalínurnar. Átökin snúast um eðlilegt kynlíf og afbrigðilegt kynlíf og þær aðferðir sem notast má við í lýðræðissamfélagi til að staðfesta og viðhalda forræði ríkjandi viðhorfa og þannig staðfesta og viðhalda samfélagsgerðinni, og í framhaldinu þeim valdaafstæðum sem um hana liggja. Lögregla og dómstólar eru í raun síðasta úrræðið, um er að ræða stjórntæki sem beitir þegnanna valdi og varlega þarf að fara með það af ýmsum ástæðum. Þegar slíku stjórntæki er beitt á menningarsviðinu eða því hugmyndalega er það iðulega merki um að alvarlega þyki vegið að stoðgildum samfélagsins. Ólíkt því sem halda mætti – til dæmis í ljósi þess að ákæruvaldið náði fram sakfellingu í nær öllum klámmálunum sem Kristín ræðir – er beiting dómstóla ekki vitnisburður um styrk og stöðugleika þeirra hugmynda og viðhorfa sem verið er að vernda, heldur frekar vísbending um að tími þeirra sé senn runninn á enda.

Greining Kristínar leiðir í ljós að kynferðislegar sviðsetningar sem ekki snúast um hefðbundnar gagnkynja samfarir í leggöng voru líklegri til að þykja klámfengnar. Á þessu voru nokkrar undantekningar. Til dæmis ræðir Kristín þá ákvörðun lögreglu og saksóknara að kæra ekki fyrir lýsingar á lesbísku kynlífi í Mætti smáauglýsinganna og bendir hún á að hugsanlega megi skýra þögult samþykki þessarar tilteknu ónáttúru með tilvísun til þess að innan sögunnar er kynlíf lesbíanna sett fram með vandlætingu, þessar kvennaástir eru fyrirbæri sem karlsögumaðurinn gerir sitt besta til að „leiðrétta“ – og þá væntanlega með lim sinum. Viðkomandi kafli einkennist ennfremur af stækri fyrirlitningu sögumanns á lesbíunum. Þegar þannig er um hnútana búið stafar auðvitað engin ógn af textanum, hann skautar ekki svo ýkja langt frá grunnsjónarmiðum tímabilsins, og því ástæðulaust að kæra slíkar sviðsetningar.

Ímyndaða klámmyndin

Síðari tveir greiningarkaflarnir fjalla um kvikmyndasýningar, sá fyrri um sýningar Hafnarbíós á Táknmáli ástarinnar (Torgny Wickman) árið 1970 en hinn síðari um fyrirætlaða sýningu Kvikmyndahátíðar í Reykjavík á Veldi tilfinninganna (Nagisa Oshima) árið 1978. Báðar voru myndirnar sakaðar um að vera klámfengnar án þess að úr því fengist beinlínis skorið fyrir dómstólum. Báðar sýna myndirnar raunverulegt kynlíf með grafískum hætti, sú eldri í meintum manneldis– og fróðleikstilgangi, hin síðari í skjóli listahugtaksins. Hvorug myndin sviðsetur neitt í líkingu við svæsið klámið sem átti það til að birtast á síðum sjoppuritanna en það skiptir í raun litlu máli. Líkt og kemur fram í umfjöllun Kristínar gilda önnur lögmál um myndrænar framsetningar, einkum í lifandi myndum, en þær sem kóðaðar eru í táknkerfi tungumálsins og birtast á prenti. Ótti við spillingarmátt kvikmynda er nærri jafn gamall miðlinum sjálfum en margelfdist á tímum kynlífsbyltingarinnar þegar losað var um ritskoðunarreglur á kvikmyndum í hinum vestræna heimi, en þær höfðu verið sérstaklega strangar, einkum ef hliðsjón er höfð af höftum og viðmiðunum sem giltu um önnur listform.

Málsmetandi menn í íslensku samfélagi voru algjörlega friðlausir útaf Táknmáli ástarinnar, fyrir sumum var það ígildi dánarvottorðs siðmenningar á þessari eyju að slík mynd skyldi vera tekin til almennra sýninga. Og um þetta var skrifað og skrafað, efnt var til opinna málþinga, fjölmiðlar voru ofuráhugasamir og kærur voru lagðar fram af ástríðu. En allt kom fyrir ekki, yfirvöld aðhöfðust að endingu ekkert opinberlega. Siðgæðisverðirnir tryggðu reyndar að myndin yrði stórsmellur, þessi skrítna sænska náttúrufræðimynd sló aðsóknarmet og var sýnd fyrir fullu húsi mánuðum saman, og reglulega tekin til endursýninga árin á eftir.

Tæpum áratug síðar féll Kvikmyndahátíð í Reykjavík hins vegar frá áætluðum sýningum á Veldi tilfinninganna eftir að Kvikmyndaeftirlit ríkisins hafði látið í ljós grunsemdir þess efnis að um klámmynd væri að ræða, og þær svo verið staðfestar af lögregluyfirvöldum á sérsýningu. Aðstandendum hátíðarinnar var tjáð að vænta mætti kæru yrði myndin sýnd. Ekki var vilji til að láta reyna á klámlöggjöfina í sambandi við fyrstu kvikmyndahátíð lýðveldissögunnar og ekkert varð af sýningum myndarinnar. Segja má að stjórnendur hátíðarinnar hafi ekki verið í öfundsverðri stöðu: Að sýna eða ekki sýna? – Þar er efinn. Hætt var við að öll hátíðin félli í skuggann á einni dónamynd væri haldið fast við áætlanir en á móti kom auðvitað að fjarvera myndarinnar þýddi að ritskoðunarhneyksli fæddist.

Í þessum köflum eru aðrir hlutir undirliggjandi en í sjoppuritakaflanum. Engu að síður mætti segja að draugar sjoppunnar ásæki hér eftirlitsmenn og þá opinberu aðila sem tryggja áttu almennt siðgæði. Hafandi bundið trúss sitt að hluta við hugmyndina um list og fagurfræði þegar Stjörnu–Glaumgosinn og Bósi voru dæmd sem klámrit lentu skoðunarmennirnir auðvitað í herfilegum vandræðum þegar klám-viðfangið tilheyrði ekki lengur ríki sjoppunnar heldur hámenningunni. Óhætt er að fullyrða að svo hafi verið í tilviki Oshima (stöndugur leikstjóri í alþjóðlega listabíóinu, mynd sýnd á undirhátíð Listahátíðar Reykjavíkur), en málið er kannski aðeins flóknara í tilviki Táknmáls ástarinnar, hún tilheyrir einhverju sérkennilegu sænsku rými félagshyggju, upplýsingar, kynheilsu og svo listamyndarinnar og klámmyndarinnar – en auðvitað var ekki um kvikmyndalega hliðstæðu vasabrotsbókanna að ræða, prentgripanna sem svo mjög ógnuðu sálarlífi unglinganna í sjoppunum. Hvernig átti löggjafinn þá að feta sig á hinni hálu braut hegningarlöggjafarinnar? Hann ákvað eins og áður segir að fara ekki fet – en hvíslaði því að rekstraraðilum Hafnarbíós að óviturlegt væri að senda filmuna út á land, eins og áætlað var, því ekki væri þá hægt að koma í veg fyrir kæru. Þannig að Táknmál ástarinnar varð um tíma eitt af staðareinkennum Reykjavíkur og Hafnarbíó að ferðmanaáfangastað dreifbýlisfólks sem fór í bæjarferð.

Umfjöllun Kristínar í þessum köflum um viðtökur myndanna tveggja og þýðingu þeirra í sögu klámsins á Íslandi er til mikillar fyrirmyndar. Rökleg samfella er á milli greiningarkaflana, og saman birta þeir áður óséða mynd af menningarneyslu Íslendinga á síðari hluta tuttugustu aldarinnar. Rannsóknarkaflarnir beinast að viðfangsefnum sem nær enga athygli hafa hlotið fram að þessu í ritum og rannsóknum hugvísindafólks. Sjoppuritin opna fyrir skoðun á menningarkima sem lengst af hefur held ég þótt of ómerkilegur til að gaumgæfa að ráði. Stund klámsins sýnir að svo er sannarlega ekki raunin. Kvikmyndakaflarnir varpa fróðlegu ljósi á umræðuna um klámfengið efni, vissulega, en eru jafnframt framlag til rannsókna á íslenskri kvikmyndasögu. Fjölmargt er Kristín stígur þar fram með er mikilvæg viðbót við þekkinguna, má þar nefna umfjöllun bókarinnar um óopinbera samvinnu Kvikmyndaeftirlitis ríkisins, rannsóknarlögreglunnar og eigenda kvikmyndahúsanna í Reykjavík um áratuga skeið.

Menningarsagan sem hér er skoðuð er svo krassandi í eðli sínu, svo beintengd hvatalífinu og öllu því sem rís upp gegn oki siðmenningarinnar, að í henni einni og sér felst hálfgerð ofgnótt af hrifmagni. Það þurfti hins vegar Kristínu Svövu til að benda okkur á þessa staðreynd, og hún gerir það með glæsibrag. Þetta er fræðibók sem á köflum nálgast að vera yndis– og skemmtilestur á sama tíma og bókin uppfyllir ströngustu kröfur fræðimennsku. Það er óhætt að segja að stund klámsins sé runnin upp á Íslandi.

[fblike]