Robert Wilson vitjar Eddu

Robert Wilson er fæddur í Texas Bandaríkjunum 1941. Hiklaust má telja hann einn af fremstu sviðslistamönnum í framúrstefnuleikhúsi samtímans. Leikhús hans hefur haft gífurlega mikil áhrif á marga listamenn út um allan heim. Hann hefur unnið með skáldum, myndlistarmönnum (Ambrovic) popplistamönnum (Lady Gaga) – hefur sett upp eigin verk, verk annarra (Beckett t.d. Happy Days með Winonu Ryder) sviðsett sonnettur Shakespeares við músík kanadíska tónlistarmannsins Rufus Wainright svo nokkuð sé nefnt. Hann sló fyrst í gegn svo um munaði með verkinu Einstein on The Beach (1976 ) sem hann vann m.a. út frá textum og myndum einhverfa listamannsins Christopher Knowles við tónlist vinar síns, Philips Glass.

Framúrstefna og póstdramatík

Ekki er hægt að nefna Robert Wilson án þess að nefna „póstdramatíska“ leikhúsið til sögunnar en það er hugtak sem hefur verið notað um þróun framúrstefnuleikhússins um og eftir 1960 þegar áhrif gjörningalistar, nútímaballettsins og poppmenningar urðu stöðugt meira áberandi í sviðslistum. Hugtakinu „póstdramatík“ hefur fyrst og fremst verið gerð skil af þýska leikhúsfræðingnum Hans-Ties Lehmann í bók hans um þessa tegund af leikhúsi. Megineinkenni póstdramatíska leikhússins er að textinn sem slíkur og leikskáldið sem höfundur gegna ekki lengur sama lykilhlutverki í túlkun og framsetningu sviðslistamannanna og þau gerðu í dramatíska/aristóelíska leikhúsinu sem hafði verið ríkjandi meira og minna frá upphafi borgarlegs leikhúss á nítjándu öld. Natúralistískt raunsæi á leiksviðinu, hefðbundin framvinda sögunnar í leiktextanum, víkur fyrir nýrri sýn á miðlunarmöguleika leiksviðsins. Með póstdramatíkinni verða aðrir þættir leiksýningarinnar, ekki síst þeir sjónrænu, leikmynd og búningar, hreyfing, ljós og hljóð, að minnsta kosti jafnmikilvægir og textinn í  túlkun leikarans.

Áhrif úr vestri og austri

Robert Wilson er tvímælalaust einn af elstu fulltrúum þessa leikhúss og hann sækir hugmyndir sínar og áhrif úr ýmsum áttum, ekki aðeins í vestræna menningu með öllu sem henni fylgir í fjölmenningarsamfélögum nútímans, heldur ekki síður til austur-asískra sviðslista eins og japönsku Kabuki og Noh hefðarinnar þar sem stílfærður táknleikur er miðlægur í framsetningu efnisins á leiksviðinu. Þar skiptast líka á hægur taktur og hraður í texta og tónlistarflutningi. Það sem einkennir sviðslist Roberts Wilson mest af öllu er hin myndræna hlið sýningarinnar, einkum notkun hans á ljósi í tíma og rými. Í fagurfræði hans hefst öll listsköpun á leiksviðinu með notkun ljóss og skugga en hann er sjálfur höfundur að allri ljósabeitingu í uppsetningum sínum og málar með lýsingu og skáldar líkt og myndlistarmaður.

Annar mikilvægur þáttur í sýningum Wilsons er tónlistin en hann hefur unnið með mörgum af þekktustu tónlistarmönnum samtímans, auk Philipp Glass má nefna John Cage, Tom Waits, Laurie Anderson og systurnar tvær sem kalla sig  CocoRosie en lögin í Eddu sýningunni eru eftir þær. Robert Wilson setur jöfnum höndum upp eigin höfundarverk og klassísk verk. Til að nefna nokkur dæmi um breiddina í verkefnum hans má nefna óperuna La Traviata eftir Verdi og einleikinn Happy Days eftir Samuel Beckett en í báðum þessum verkum, jafn ólík og þau eru, notast hann við sömu aðferðir og hann gerir í Eddu sem íslenskir áhorfendur fengu að sjá á Listahátíð nú í vor, leikgleði, myndræna framsetningu og stílfærslu.

Endurreisnarmaðurinn

Robert Wilson er sannkallaður endurreisnarmaður innan leikhússins, hann er ekki einhamur, heldur þúsundþjala smiður sem hefur afar næmt auga fyrir samspili hreyfingar og hljómfalls. Hæfileikar hans birtast í nákvæmni og samhæfingu allra listgreina þar sem megináhersla er lögð á framsetningu og list leikhússins og erindi þess við áhorfendur. Þó fagurfræði listar hans höfði meira til skynjunar og sköpunar áhorfenda en tilfinninga þeirra vekja sýningar hans samt alltaf upp miklar umræður um innihald, túlkun og gildi.

Edda í Norska leikhúsinu

Robert Wilson þáði boð Norska leikhússins í Osló um að setja Pétur Gaut á svið 2005. Aftur gekk hann til samstarfs við leikhúsið 2015 og í nú voru það Eddukvæðin sem honum var boðið að glíma við. Honum var „afhent sjálft ættarsilfrið“, eins og leikhússstjóri Norska leikhússins orðaði það.

Vinnan hófst í New York þar sem Wilson og teymi útvalinna samstarfsmanna hóf vinnu sína. Í maí 2016 hitti hann leikarana í Osló og lagði þeim línurnar í orðsins fyllstu merkingu. Hann skiptir æfingasalnum í reiti eins og skákborði, hverjum leikara er úthlutað sitt hreyfimynstur eða dans sem einkennir hann og verður að læra hann eins og hvert annað hlutverk.

Wilson er höfundur sviðsmyndar og lýsingar auk þess að leikstýra verkinu. Eftir að hafa farið í gegnum verkefnið með leikurunum fór Wilson úr landi með allt sitt fólk til að vinna að öðru verkefni í nokkra mánuði. Þegar hann kæmi aftur áttu allir leikararnir að kunna texta og tónlist, hreyfimynstur og helstu skiptingar. Fagmenn leikhússins höfðu þá unnið að sýningunni mánuðum saman. Vorið 2017 hófst vinna með leikurum, útfærslur og úrvinnsla. Hver af meginþáttum sýningarinnar var fínunninn og ekki hætt fyrr en Wilson var ánægður. Öllum meginþáttum sýningarinnar var svo rennt saman endanlega nokkrum dögum fyrir sýningu og allir voru þá orðnir ansi stressaðir nema leikstjórinn.

Wilsons Edda

Rithöfundurinn Jon Fosse gerði leikgerðina úr Eddukvæðunum úr völdum kvæðum auk Völuspár. Textinn var gefinn út á bók í tilefni sýningarinnar en aðeins lítið brot af honum var notaður í sýningunni. Fyrst stytti og valdi Wilson þemun sem hann vildi vinna með í samvinnu við dramatúrg Norska leikhússins en stytti svo enn meira í New York með aðstoðarmönnum sínum.

Maður, sem lýsir því yfir að hann hati natúralisma og trúi því ekki að það sé hlutverk leikhússins að segja sögur eða skoða sálarlíf fólks, er ekki líklegur til að leita að þeim orsaka- og afleiðinga-söguþræði sem við erum vön að lesa út Völuspá. Og það gerir Wilson ekki – beint.  Hann stefnir saman tveimur heimum, tvenns konar goðsögnum; annars vegar eru hinar fornu goðsögur Eddukvæðanna, hins vegar eru nútímagoðsagnir, (popp)goð og goðsagnir. Óðinn var í Elvisbúningi – rokkgoð númer eitt. Loki var eins og sambland af The Joker og Edda klippikló. Konurnar voru mótaðar eftir þýskum expressjónisma sem týpur, glæsikvendið Freyja eins og charleston-gella á öðrum áratugnum (meyjan) og Frigg (móðirin) eins og búttuð borgarafrú með blikkandi brjóst (móðirin). Kostuleg voru gervi Hymis og konu hans sem voru gerð eins konar sambland af púkum og/eða dýrum, einkar post-human! Sjálf völvan var hins vegar hvítklædd og tággrönn með mittissítt hvítt hár eins og drottningin Deaenerys í Game of Thrones. Þór var glaðbeittur germanskur þrumuguð sem neitaði sér ekki um að taka yfir hlutverk Freyju – ef kostur gafst á. Hér tvinnast sem sagt allt saman kynusli, fantasía, teiknimyndir, poppgoð, kvikmyndir, rokk og hægari kaflar með tónlist hins eistneska Arvo Pärt og fögrum myndverkum Wilson úr reyk og lofti. Brot úr hinum forna texta voru sýndir á skjám neðst og til hliðar á sviðinu en megináherslan var lögð á hljómfall þeirra, tónlistina í tungumálinu.

Að lokum

Wilson sagði í samtali við Vigdísi Jakobsdóttur listrænan stjórnanda Listahátíðar fyrir sýningu í Borgarleikhúsinu að hann ynni alltaf með kontrapunkta í sýningum sínum. Eins og við höfum sagt að framan setur hann sýningar sínar saman úr fáum en sterkum meginþáttum sem slær saman. Á móti hinum fornu goðsögum tefldi hann sem sagt rokkgoðsögnum og fjöldamenningu samtímans. Í sýningunni var þétt net af vísunum til listasögu og menningarheima en fyrst og fremst til leikhússins sjálfs. Þannig voru hryllingsskepnurnar Fenrisúlfur og Miðgarðsormur ódulbúnar plastfígúrur og öll sýningin benti á sjálfa sig sem leikhús og sjónarspil. Sýningin á Eddu ber öll helstu höfundareinkenni Roberts Wilson. Mörgum kann að þykja að hann fari tiltölulega létt með þá gersemi sem Eddan er. Búningar, gervi, raddbeiting og ekki síst kóreógrafía gera goðin að tvívíðum og yfirborðslegum týpum í sýningunni og harmleikurinn sem við erum vön að lesa úr verkinu verður gamanleikur eða bara rugl. Og til hvers er þá verið að segja þessa sögu?

Þau sem sögðu hana fyrst vissu ekki hver skapaði heiminn eða hvernig hann ferst. Hugmyndin um heimsendi er myndhverfing sem  sýnir það sem getur gerst ef allt fer á versta veg. Því að öll sköpun mannsins, öll sönn list, tjáir það sem ekki er hægt að skilja. Og það er kannski betra að hlæja að goðunum en að hylla þau sem fyrirmyndir eins og ákveðið stjórnmálaafl vill gera.

Robert Wilson minnti okkur á taka ekkert alvarlega nema listina í áðurnefndu viðtali fyrir sýninguna á Eddu. Við þökkum fyrir að hafa fengið að sjá þessa sýningu.

Dagný Kristjánsdóttir og Hlín Agnarsdóttir[/cs_text]