„…þannig að fólk haldi að ég sé að blómstra…“

 Útdráttur á Kartöfluætlunum:

Sagan gerist á heimili í Kópavoginum en þar býr Lísa, kona sem skildi unga dóttur sína, Brúnu, eftir á Íslandi og fór til Kósóvó að sinna stríðshjúkrun og fékk fyrir það fálkaorðuna. Opinberlega er ástæðan hjálpsemi en sú persónulega er flótti hennar frá ástinni sem hún bar til stjúpsonar síns. Nú þegar stjúpsonurinn Mikael hefur verið kærður fyrir nauðgun er kominn tími fyrir fjölskylduna að takast á við drauga fortíðarinnar.

Sýningagreining þessi byggir á sýningunum 29. september og 21. október 2017, auk rennsla 12. og 18. september sama ár, og var unnin undir leiðsögn Hlínar Agnarsdóttur í námskeiðinu Sýningagreining og sviðslistir.

Sviðsetningin

Kartöfluæturnar, verk Tyrfings Tyrfingssonar sem frumflutt var í Borgarleikhúsinu haustið 2017, er nokkuð klassískt að byggingu. Verkið stenst hugmyndir Aristótelesar um að leikrit skuli gerast á einum stað, á afmörkuðum tíma (mest tólf klukkustundum) og um skuli vera að ræða eina atburðarás án hliðarsagna. Vegna sinnar hefðbundnu byggingar minnir verkið einnig á stofudrama, hálfgerða sápuóperu, en sviðsrýmið styður þá upplifun þar sem sviðsmyndin minnir á sjónvarpssett (-sviðsmynd). Verkið er því í senn hefðbundið og nútímalegt. Notkun tækni til að varpa upp myndum á veggi og notkun tónlistar til að vísa í samtímann er liður í því að staðsetja verkið í nútímanum. Áður en fjallað verður um búninga, tækni, grótesku og fegurðarhugmyndir er vert að staldra við og draga upp mynd af því sem einkennir sviðsetningu sýningarinnar.

Sýningin var sýnd á Litla sviðinu í Borgarleikhúsinu og er leikhúsrýmið því svokallað svuntuleikhús þar sem áhorfendur sitja á þrjá vegu, það er vinstra megin, í miðjunni og hægra megin við sviðið. Upplifun áhorfenda af verkinu getur verið ólík eftir því hvar þeir sitja þar sem leikararnir hreyfa sig mikið á sviðinu og snúa í mismunandi áttir í ólíkum atriðum. Stundum sér áhorfandinn því framan í leikarana og öðrum stundum ekki. Í sýningunni er myndum varpað upp á sjónvarpsskjá í „eldhúsinu“ hægra megin á sviðinu. Myndirnar á skjánum sjá best þeir áhorfendur sem sitja í vinstri hluta salarins. Áður en sýningin hefst birtist Mikael í stutta stund í rauðri birtu uppi á svölunum fyrir aftan aðalleikmyndina og reykir. Þeir áhorfendur sem sitja niðri í endasætunum hægra eða vinstra megin eiga bágt með að sjá þessa atburðarás.

Lögun sviðsins sem og björt lýsing gerir það að verkum að mörkin á milli leikara og áhorfenda, skáldskapar og raunveruleika, verða óskýr. Áhorfendur eiga auðvelt með að sjá framan í andlit annarra áhorfenda þvert yfir salinn. Með því verða áhorfendur með sín svipbrigði virkari þátttakendur í sýningunni en ella. Hinn ósýnilegi veggur milli leikara og áhorfenda er oft brotinn. Leikararnir horfa gjarnan beint út í sal eins og þeir ávarpi áhorfendur um leið og þeir tala við aðrar persónur á sviðinu. Brúna á nokkrar senur þar sem hún stendur fremst á hvítu mottunni á sviðinu og horfir á áhorfendur, svolítið eins og kvikmyndaleikari sem horfir beint í myndavélina. Þegar Lísa syngur lagið frá Kósóvó segir hún „allir með“ og fær salinn til að klappa í takt við sönginn. Það er þó fyrst og fremst Mikael sem markvisst rýfur hinn ósýnilega vegg. Á fremsta bekk eru tvö sæti frátekin fyrir hann og sest hann í þau í sitthvorri senunni á meðan hann talar við aðrar persónur á sviðinu. Mikael gerir í því að reika um sviðið og í eitt skiptið gengur hann upp í salinn. Í öðru atriði situr hann á gólfinu fyrir framan mitt sviðið, þar sem stafirnir LOVE standa, með teppi yfir nakinn líkamann. Þessi sviðsetning ýtir undir vangaveltur um mörkin á milli einkalífs og opinbers lífs. Þó að nauðganirnar sem fjallað er um í verkinu fari fram innan veggja heimilisins er ekki hægt að einangra þær þar eins og sést á nauðgunarkæru Kristínar annars vegar og Facebook Live játningu Lísu hins vegar. Að ráfa ítrekað út í sal má auk þess sjá sem leið Mikaels til að virða fyrir sér Lísu utan frá en eins og Brúna bendir á í fyrri hluta annars þáttar er móðir hennar alltaf að leika eitthvað leikrit:

„En mamma er náttúrulega alltaf að leika fyrir framan aðra, en hún fer bara í frí innan um mig, hættir að vanda sig, heldur í mesta lagi á sér einhverjar sýningar þar sem hún skilur ekki hvað hún eiginlega gerði manni. Hún er aldrei með í raunveruleikanum heldur föst í að ímynda sér hvað raunveruleikinn gæti verið.[1]“

Í opnunaratriðinu er strax dæmi um tilhneigingu Lísu til að fara í einskonar hlutverkaleik. Áður en Lísa opnar fyrir þeim sem bankar hjá henni, dregur hún gardínurnar kæruleysislega frá og er með smá dansatriði þar sem hún sveiflar höndunum og lyftir upp pilsinu sínu á kynþokkafullan hátt. Hegðun hennar má að hluta til skýra með því að hún átti ekki von á dóttur sinni og barnabarni heldur heimsókn sem skipulögð var í gegnum stefnumótaappið Tinder. Þetta er þó ekki eina dansatriði Lísu í sýningunni og því má segja að leikstjóri noti hreyfingar og dans á meðvitaðan hátt til að tjá vissar hliðar í persónuleika Lísu. Slík nálgun er í anda Robert Wilson sem taldi að með hreyfingum mætti „tjá sig í einlægni“ og finna lækningu á líkamlegum og andlegum meinsemdum eða eins Martha Graham orðaði það: „líkaminn lýgur aldrei“[2]. Úr hreyfingum Lísu má lesa margt um persónuleika hennar, innri togstreitu og raunveruleikafirringu sem nær hámarki þegar Lísa vill leika strætóbílstjóra og sáldrar silfurlituðu áramótaskrauti (e. confetti) út í loftið og kastar síðan kartöflum í fólkið sitt. Lísa skiptir ört um föt eins og barn sem er í hlutverkaleik og klæðir sig í nýjan og nýjan búning.

Búningar og tákn

Fötin sem persónurnar klæðast segja mikið um þær. Í upphafsatriðinu fer Lísa úr svörtum silkislopp í bleikan silkislopp og gagnsæ pæjustígvél í sama lit. Eins mikil skvísa og Lísa er, kemur ekki á óvart að hún er með vel snyrtar neglur, ljósbleikt naglalakk á fingrunum í stíl við silkisloppinn og svart á tánöglunum. Hún á erfitt með að ganga í pæjustígvélunum en lætur sig hafa það. Þegar Lísa kemur aftur eftir að hafa lokað sig af inni í herbergi er hún í hvítri peysu utan yfir silkisloppinn, í svörtum hælum og með dökk sólgleraugu á nefinu og bleik gleraugu á kollinum. Klæðaburður hennar er því vægast sagt óvenjulegur. Lísa fer síðan í gráan rykfrakka sem minnir á hermannajakka, jafnvel þá sem nasistar klæddust í seinni heimsstyrjöldinni, og veipar. Í síðasta hluta leikritsins er Lísa í stríðslegum svörtum reimuðum stígvélum og með skræpótta svuntu þar sem hún var að sjóða kartöflur. Svona er hún klædd þegar hún syngur lagið frá Kósóvó og síðan „mín kisa dansar tangó“ úr Kisutangó.

Lísa er með tvö húðflúr sem vísa til ferils hennar sem hjúkrunarkona á vígvellinum í Kósóvó, samanber myndirnar hér til hliðar. Á hægri hendi Lísu er þykkur rauður kross, merki Rauða krossins og á ökkla hennar er húðflúr sem teygir sig upp á kálfann og minnir á kross en er saman sett úr vængjum og tveimur slöngum sem vefjast í kringum súlu. Þetta tákn er kallað caduceus og er gjarnan, sérstaklega í Bandaríkjunum, ruglað saman við táknið rod of asclepius, sem hefur aðeins eina slöngu og enga vængi, og notað sem tákn fyrir heilbrigðisþjónustu[3]. Upprunalega er táknið grískt og vísar til gríska guðsins Hermes eða rómverska guðsins Mercury sem eru guðir viðskipta, ferðalaga, sannfæringarmáttar, sviksemi og þjófnaðar. Hvort tveggja í upprunalegri merkingu og nýrri merkingu táknsins á það vel við Lísu. Ævistarf hennar hefur verið að sinna heilbrigðisþjónustu og hefur hún ferðast víða og svikið ástvini sína. Lísa er gangandi þversögn. Hún segir til dæmis bæði við Höskuld og Kristínu að hún drekki ekki en samt fær hún sér áfengi í einrúmi. Sannfæringamáttur hennar er mikill og tekst henni nánast að fá Kristínu ofan af því að kæra Mikael.

Mikael er dökkklæddur töffari í ökklaháum svörtum leðurskóm, svörtum gallabuxum með rykblettum á, síðum gráum nærbol með mynd af hauskúpu, svartri skyrtu og jakka og með klút um hálsinn. Það er sígarettulykt af honum og áfengislykt í loftinu eftir að hann gengur hjá. Hann er sá eini sem sýnir nekt í sýningunni. Fatalaus er hann algjörlega berskjaldaður. Eftir að Mikael er kominn aftur í föt eftir nektarsenuna býr hann til arabískan vefjarhött úr hálsklútnum sínum. Ekki er ljóst hvort það tákni eitthvað sérstakt en ef til vill er það vísun í fyrirhuguð ferðalög hans. Þegar gamla barnaherbergið er opnað finnur Mikael þar gamlan bláan íþróttajakka af sér og fer í hann, auk þess sem hann setur á sig verðlaunapening. Klæðnaðurinn lýsir nostalgíu og fortíðarþrá, ef til vill sorg yfir þeirri barnæsku sem aldrei var og ýtir undir áhrifamátt þess að Mikael gengur út af með eftirprent af myndinni Drengurinn með tárið (The Crying Boy eftir Giowanni Bragolin), sem tákn um sakleysi sitt og barnaskap. Þar sem húðflúr Lísu eru táknræn má velta fyrir sér hvort að bláu fuglarnir sem virðast flúraðir á hægri öxl Mikaels séu hluti af persónusköpun hans eða hreinlega húðflúr leikarans sjálfs. Eins má velta fyrir sér mörkum veruleika og skáldskapar þegar litið er á marblettina sem Mikael er með á lærinu. Eru þeir alvöru eða málaðir, hluti af leikgervinu eða ekki?

Brúna klæðist einkennisbúningi strætóbílstjóra, straufríum svörtum buxum, ljósblárri skyrtu og dökkbláu bindi með strætó merkinu á, grárri flíspeysu, þægilegum en jafnframt ljótum hvítum strigaskóm og marglitum sokkum. Hún er með gulan bakpoka með í för sem ýtir undir hversdagsleika hennar og um leið smekkleysi. Brúna er þéttvaxin og er leikkonan því gerð meiri um sig miðja. Kristín klæðist vínrauðum hlýrabol úr silki sem minnir á náttbol og þar með á silkináttkjólana sem Lísa klæðist. Hún er brjóstahaldaralaus svo sést í geirvörturnar. Það er sem hún sé nývöknuð þar sem hárið er hálf úfið þó það hafi verið krullað með krullujárni og hún sé mikið meikuð. Kristín er í leðurbuxum og angóru-ullarsokkum í ökklaháu leðurstígvélunum. Hvort tveggja á tösku Kristínar og hvítri peysunni sem hún klæðist yfir hlýrabolinn er kögur. Velta má því fyrir sér hvort að það eigi að segja eitthvað um það hve tættur persónuleiki hennar er, að hún sé flækt inn í leiðinlega atburðarás og úr jafnvægi. Höskuldur er í svörtum gallabuxum, bláum bol sem á er prentuð mynd af frelsisstyttunni í appelsínugulum lit og í svartri renndri hettupeysu með hvítri mynd af beinagrind á. Í einu atriðinu rennir hann hettunni upp svo hún hylur andlit hans svo það er sem hann sé með grímu. Svörtu Converse-skórnir sem hann klæðist eru með appelsínugulum röndum á hliðunum og skóreimum í sama lit. Höskuldur er auk þess með gulllitaða magatösku þvert yfir bringuna. Klæðnaður hans sýnir togstreitu á milli þess að vera barn og unglingur, vilja skera sig úr en samt falla inn.

Tækni –mynd og hljóð

Tækni er markvisst notuð í sýningunni til að skapa stemningu. Myndir birtast hvort veggja á litlum sjónvarpsskjá í eldhúskróknum og á veggjum íbúðarinnar. Uppi á svölunum er myndum af íbúðarhúsum varpað á vegginn alla sýninguna. Á meðan Lísa brýtur upp hurðina að barnaherberginu er brotum úr teiknimyndinni Lísa í Undralandi varpað upp á eldhúsvegginn. Með því er ýtt undir nostalgíu og tengingu við bernskuna. Það er ekki tilviljun að teiknimyndin um Lísu í Undralandi sé valin þar sem Lísa teiknimyndarinnar er nafna Lísu í Kartöfluætlunum. Velta má fyrir sér hvort vísunin sé ofhlaðið tákn en nöfnurnar eiga það sameiginlegt að vera í tilvistarkreppu. Þegar Höskuldur tekur Lísu upp í gegnum Facebook Live (hvort heldur sem er þegar hann er nýkominn í heimsókn til hennar og þegar hún gerir játningu sína í lok verksins) birtist upptakan á sjónvarpsskjánum auk þess sem henni er varpað upp á hvítu gardínurnar sem dregnar eru fyrir svalahurðina. Mikael gengur síðan út af með myndavélina í símanum enn þá stillta á upptöku og þá sjást tilviljanakenndar svipmyndir af gólfinu. Þegar Mikael er kominn heim hringir hann síðan myndsímtal í þau og myndin af honum varpast upp á sjónvarpsskjáinn og svalahurðina. Um leið og hann snýr sér sýnir hann myndir af bílum á bílastæðinu fyrir utan hjá honum.

Notkun sjónvarpsskjásins er áhugaverð. Þegar sýningin hefst er sjónvarpið í gangi á hljóðlausu og sýnir einhverja sápuóperu. Það er síðan sem skjárinn fái sjálfstæðan vilja því eftir að Lísa hefur slökkt á honum í upphafi kviknar alltaf á honum annað slagið til að undirstrika atriði sem skipta atburðarás sýningarinnar máli. Þegar Höskuldur finnur hár í poka kviknar í stutta stund á skjánum og það sjást skriðdrekar. Þegar Mikael segist hafa verið kærður fyrir nauðgun birtist rugluð svarthvít mynd í sjónvarpinu og tónlist sem minnir á veikan trommuslátt eða vind heyrist. Þegar Lísa hlær trylltum hlátri eftir að Mikael segir að stjúpa sín hafi nauðgað honum sýnir sjónvarpið aftur svarthvítt rugl og eins á meðan Mikael er á klósettinu.

Hús hrynja á skjánum þegar Lísa er ein í senunni áður en Kristín kemur í heimsókn og gengur um eins og herforingi í rykfrakkanum sínum. Á meðan Lísa syngur Brúðkaupslagið með Todmobile er kirkjugluggi og kerti á skjánum en myndin hverfur um leið og lækkað er í laginu. Þegar Kristín minnist á apann í Eden í Hveragerði kemur mynd af apa upp á skjáinn og litríkar ruglaðar rendur. Svarthvít mynd er á skjánum á meðan Kristín klárar úr glasinu sínu og Lísa kyssir hana bless. Í senunni þegar Mikael er nakinn er myndin sem birtist á skjánum svarthvítt martraðarkennt rugl. Mynd af bakhlutum fólks sem gengur um götur stórborgar þar sem eru ljósaskilti birtist á meðan Brúna heldur pepp-ræðu um ferð til Taílands. Þegar Lísa talar um Kósóvó er þáttur um stríð í sjónvarpinu, þegar Kristín segir að hún sé pabbastelpa er mynd af pabba að sveifla barni á skjánum og þegar talað er um að börnin í Kósóvó hafi verið lík Brúnu birtast margar myndir af henni á skjánum. Sjónvarpið er ruglað þegar Lísa biður Höskuld að sækja exina og brýtur vegginn inn í barnaherbergið. Í lok sýningarinnar kemur glansmynd í formi myndbands á skjáinn og sama myndbandi er einnig varpað á svalahurðina. Þar má sjá allar persónurnar saman í grillveislu í garðinum. Myndbandið hefst á sömu mynd og notuð er í auglýsingu sýningarinnar, sjá myndina hér til hægri. Það er gott veður úti allir hlæja, drekka og reykja saman. Lagbúturinn Hjarta mitt, sem saminn var sérstaklega fyrir sýninguna, er spilaður undir aftur og aftur.

Tónlist er notuð á skemmtilegan hátt til að ýta undir spennu og búa til vísanir í samtímann. Bútar úr nokkrum dægurlögum eru spilaðir. Fyrst má nefna Þó líði ár og öld með Björgvini Halldórssyni sem ómar frá útvarpinu þegar Lísa skiptir um rás í upphafsatriðinu. Í atriðinu þegar Mikael dópar kveikir hann á Rás tvö í útvarpinu og þá er spilað brot úr laginu Material girl með Madonnu en textinn á vel við útlistdýrkun Lísu. Maðurinn í útvarpinu segir frá því að Madonna sé stödd á Portúgal og að fólk trúi því ekki að hún sé Madonna og endar á að segja: „Þetta er erfitt líf.“ Mikael svarar útvarpinu með því að segja: „Já, þetta er erfitt líf.“ Þannig verður tónlistin hluti af lífi persónanna. Mikael syngur einnig bulltexta við Er ég kem heim í Búðardal með Ðe lónlí blú bojs þegar hann er í vímu. Stuttu eftir að Kristín kemur í heimsókn hækkar Lísa í útvarpinu og syngur með fyrsta lagi eftir veðurfréttir, Brúðkaupslaginu sem Andrea Gylfadóttir syngur. Þegar Brúna og Mikael eru tvö ein tekur hún fram kassettutæki og spilar bút úr Save A Prayer með Duran Duran (í sýningunni 29. september en ekki 21. október) og Mikael steikir pönnuköku.

Bakgrunnshljóð og suð eiga einnig sinn þátt í að byggja upp stemningu og ónotatilfinningu. Áður en sýningin byrjar er kveikt á útvarpinu. Svo virðist sem kveikt sé á BBC í beinni því ekki var sami þáttur í gangi 29. september og 21. október. Á fyrri sýningunni var um að ræða fréttaþátt frá BBC news –world series þar sem karlmaður talaði með indverskum framburði um flóttafólk og morð en á seinni sýningunni talaði kona á ensku um önnur viðkvæm mál. Þegar Kristín kemur í heimsókn er kaldhæðin auglýsing í útvarpinu. Spurt er: „Áttu skemmtilega fjölskyldu?“ og óskað er eftir fjölskyldum sem vilja taka þátt í þættinum Fjörskylda[4] sem er nýr þrauta- og skemmtiþáttur í umsjón Jóns Jónssonar. Hann hófst í lok október, það er nokkrum vikum eftir að Kartöfluæturnar fóru í sýningu, og er í Ríkissjónvarpinu á laugardagskvöldum. Með þessari samtímaauglýsingu er sagan staðsett rækilega í nútímanum. Önnur eftirminnileg hljóð eru hátt Tinder hljóð sem heyrist þegar Lísa fær skilaboð á meðan Kristín er í heimsókn, ískur í dyrunum inn til Lísu og ónotalega tónlistin sem heyrðist þegar Mikael tekur fálkaorðu Lísu af veggnum fyrir ofan klósettið. Hljóðin minna á vind sem leikur um gler, rugg í báti og suð í vél. Hljómar og stef sem minna á lagið Hjarta mitt sem spilað er í lok sýningarinnar hljóma á milli atriða, eins og þegar Mikael er á klósettinu og Höskuldur tekur af honum mynd og þegar ljósin slokkna fyrir hlé.

Gróteska –fegurð í ljótleika

Kartöfluæturnar er gróteskt verk í þeirri merkingu að þar blandast saman fegurð og ljótleiki, húmor og hryllingur[5]. Ætlun Tyrfings Tyrfingssonar[6], höfundar leikritsins, var að draga upp mynd af venjulegu fólki en líkt og í samnefndu málverki van Gogh Kartöfluæturnar varð fólkið, að hans sögn, of venjulegt og um leið gróteskt, samanber myndirnar hér að ofan. Frekja, tilætlunarsemi, stjórnsemi og meðvirkni persónanna verður sjúkleg og ýkt og þar með grótesk. Tyrfingur telur það þó væmni að halda því fram að persónurnar í verkinu séu eitthvað sérstaklega ljótt eða vont fólk því fólk sé svo marglaga. Óhefluð framkoma persóna minnir sumpart á aðalpersónuna í bókinni Konan við 1000° eftir Hallgrím Helgason. Það er áhugavert í ljósi þess að Atli Rafn sem leikur Mikael sagði að persónan Hlynur Björn í 101 Reykjavík eftir sama höfund hefði verið honum innblástur við túlkun sína á Mikael í Kartöfluætunum[7]. Aðstæðurnar sem skapaðar eru í Kartöfluætunum eru absúrd og húmorinn óheflaður líkt og í verkum Hallgríms. Tyrfingur notar húmor til að tala um alvarleg málefni.

Velta má fyrir sér hvort sjá megi fegurð í ljótleika og þá helst í breyskleika persónanna í Kartöfluætlunum. Um leið og hversdagsleg grótesk tjáning er sett á svið verður hún ef til vill leik- og listræn og öðlast nýtt gildi. Mikið er um gróteska líkamstjáningu í verkinu sem minnir óneitanlega á karnivalisma. Hlutirnir fara upp úr og niður úr líkamanum og liggur beint við að sjá fyrir sér líkamann sem ílát eins og í skema Lakoffs og Johnsons[8]. Mikael innbyrðir gróteskt magn af vímuefnum. Hann reykir, veipar, fær sér töflur, tekur í vörina, tekur dóp í nefnið og sleikir svo glerið á innrammaðri fálkaorðunni áður en hann hengir hana aftur upp skáhallt fyrir ofan klósettið. Hann drekkur af stút af vínflöskunni sem er á bak við púðann í sófanum og opnar ísskápinn án þess að fá leyfi og nær sér í bjór. Mikael svolgrar einnig í sig heila dós af Ora grænum baunum og ælir þeim svo í klósettið. Í framhaldinu skvettir hann vatni yfir höfuðið á sér yfir eldhúsvaskinum og fer á klósettið. Atriðið þegar Brúna kemur aftur og sér þá Mikael á klósettinu í „stofunni“ er gróteskt og írónískt. Í stað þess að hafa orð á því að Mikael sé að skíta skammar Brúna hann fyrir að hafa ekki samþykkt vinabeiðnina sína á Facebook og hann spyr hana af hverju hún sé klædd eins og öryrki.

Nokkur atriði eru, auk þess að vera grótesk og líkamleg, kynferðisleg. Mikael þvingar Lísu til að opna símann sinn með því að snerta brjóstin á henni kynferðislega og klípa í þau, eins og sjá má á myndinni hér að ofan. Lísa rassskellir Mikael nakinn með grein úr runnanum fyrir utan eftir að hafa rifið í hárið á honum. Orð Lísu eru einnig grótesk þegar hún talar um að hafa saumað saman kynfæri í stríðinu í Kósóvó og þegar hún segir að niðurlæging sé mikilvæg: „Þetta er ansi gott typpi. Það er lífsnauðsynlegt að láta niðurlægja sig reglulega. Annars fer maður að halda að allt sé niðurlæging, og þá er svo leiðinlegt að vera til. Er það ekki?“[9] Eins segir hún, eftir að vera nýbúin að rétta fálkaorðuna við á veggnum, að ofbeldi sé gott í hófi: „Sannleikurinn er sá að ofbeldi er bara eins og vín, yndislegt með góðum mat en ömurlegt fyrir þá sem kunna ekki með það að fara. Ofbeldi er bara partur af dýrinu í okkur og alveg út í hött að ætla að venja okkur af því…venja okkur af því að vera mennsk…“[10]

Matur er gerður gróteskur í sýningunni. Auk Ora grænu baunanna eru gúrka og kartöflur settar fram á ógeðslegan hátt. Lísa tekur gúrku út úr ísskápnum á meðan Kristín er í heimsókn og meðhöndlar hana eins og typpi og pokann eins og smokk. Síðan syngur hún og beinir gúrkunni að munni sér eins og hún sé míkrófónn og nartar að lokum kynferðislega í hana. Þegar fjölskyldan situr öll saman vafin inn í teppi, svo minnir á málverkið Kartöfluæturnar eftir van Gogh, og ætlar að fá sér kartöflur að eta er mikið gert úr ljótleika jarðeplanna. Kartöflumamman er sögð „skrítin“ og „djöfulsins viðbjóður“ og Mikael skyrpir bita af henni út úr sér.

Aðrar senur sem innihalda áherslu á líkamsparta eru þegar Höskuldur lemur í brjóstkassann á mömmu sinni þegar hann kemur inn til Lísu og þegar hann klæðist litlum bleikum nærbuxum yfir svörtu gallabuxurnar sínar. Mikael rassskellir síðan Brúnu í einni senu í því yfirskini að hún sé með flugu á rassinum og Brúna fer með tærnar í andlitið á Mikael, til að segja fyrirgefðu eins og þegar þau voru börn. Síðast en ekki síst má nefna hárið sem Lísa safnaði í massavís og flæðir út um allt gólf undir lok sýningarinnar.

Velta má fyrir sér hvaða áhrif gróteskan í Kartöfluætunum hefur á áhorfendur. Ein tilgáta um fegurð í ljótleika heldur því fram að það sem menn hrífast að sé í raun ekki ljótleikinn sjálfur heldur listræn framsetning hans og Kant hélt því fram að ljótleiki ögraði ímyndunaraflinu og þess vegna gripi hann athygli manna[11]. Ef til vill fangar sýningin athygli áhorfenda fyrir þessar sakir. Hún vekur upp ónotatilfinningu en gefur áhorfendum um leið tækifæri til að hlæja að ljótleikanum sem er í senn fáránlegur og sannfærandi.

Fegurð í hversdagsleika

Samkvæmt hugmyndum um fegurð í hversdagsleika (e. everyday aesthetics) felst fegurðin í þeirri ánægju að koma heima til sín og finna að allt er þar eins og það á að sér að vera, öruggt og fyrirsjáanlegt[12]. Heimili Lísu býður ekki upp á þetta öryggi. Hjá henni er neglt fyrir sumar dyr og framkvæmdir standa yfir svo ekkert skilur að eldhúsið og klósettið nema nokkrar spýtur. Lísa er með fálkaorðuna sína hengda upp á vegg fyrir ofan klósettið. Hún geymir vínflösku á bak við rauðan púða í sófanum. Það er allt að gerast: plastdúkur er við útidyrahurðina, verið er að parketleggja og búið er að koma nokkrum plötum af parketi fyrir hér og þar. Klósettvegurinn er hálfmálaður, að mestu grár en smá hvítur, og rifur eru í veggfóðrinu á öðrum veggjum. Í rýminu eru borvél, hamar og exi.

Haapala og Forsey vilja meina að grundvöllurinn fyrir því að maður taki eftir hversdagslegum munum (og þar með fegurðargildi hversdagsleikans) sé annars vegar að þeir séu bilaðir og virki ekki sem skyldi eða virki svo vel að það verði eftirtektarvert[13]. Það verður að teljast óvenjulegt að Lísa notar garðslöngu til að láta renna vatn í fótanuddtækið og hlýtur að valda því að fólk fái nýja sýn á garðslönguna sem fyrirbæri. Garðslangan á þó ef til vill einnig að vísa í orð Lísu: „…ég er mamma og mamma er krani fullur af vatni og mamma er skápur fullur af mat og mamma…“[14] Gestir Lísu taka eftir því hversu sérstakt heimili hennar er. Höskuldur spyr af hverju klósettið sé inni í stofu og Kristín spyr af hverju hún sé ekki með nein blóm. Þau taka eftir umhverfinu vegna framandleikans.

Venjulegt heimili inniheldur fegurðargildi í sjálfu sér án þess að það þurfi að vera túlkað metafórískt[15]. Sama gildir ekki um heimili Lísu þar sem um leið og heimilið er orðið að leikmynd felst í því framandgerving og allt verður táknrænt. Óreiðan á leiksviðinu gefur innsýn inn í dýpstu leyndarmál Lísu og fjölskyldunnar allrar. Heimilið er opið fyrir áhorfendunum, allt er á röngunni. Áhorfendur sjá að allt er í drasli, í táknrænum og bókstaflegum skilningi, og persónurnar munu fyrr eða síðar neyðast til „að taka til í eigin lífi“. Í þessu orðatiltæki má ef til vill greina hugtakslíkinguna erfiðleikar eru drasl eða óreiða.

Umhverfis leiksviðið liggur aragrúi af dóti frá áttunda og níunda áratugnum. Í stað þess að vera geymt inni í geymslu eða farið á nytjamarkað eða á haugana er dótið alltumlykjandi. Það táknar fortíðina sem hangir yfir fjölskyldunni eins og draugur, nostalgíu bernskunnar og fortíðarþrá en um leið trega og óbeit á fortíðinni. Þarna eru Care bear bangsar, lukkutröll, rafmagnsbíll, tímaritið Æskan, postulínsdúkka, vefstóll, dótasími með andliti á fjórum hjólum, bókin Bláa kannan, nakin Ken Barbie-dúkka og Monchichi apar. Innkaupakarfa, greiða, flaska, segulband, aðventuljós, fótanuddtæki, baðvigt, marglituð röndótt motta, hraðsuðuketill, appelsínugulur standlambi, fuglabúr, karfa með garni, verðlaunabikar, myndasyrpumappa, straujárn og gervirós leynast einnig í draslinu. Orðin „Heima er best“, „Wine how classy people get wasted“ og „Yes you can go“ prýða platta sem finna má í óreiðunni. Sumt af þessu dóti er notað sem leikmunir. Mikael talar til dæmis í míkrófóninn á kassettutækinu þegar hann segir frá kæfisvefni föður síns. Vegna þess hve ofhlaðið er af dóti á sviðinu tekst leikmyndinni vel að fela hvaða leikmunir skipta máli þar til þeir eru notaðir. Sem dæmi má nefna exina, sem hefur táknrænt hlutverk undir lok verksins, en virðist lengi vel ekki annað en hluti af draslinu. Að sama skapi eiga áhorfendur erfitt með að geta sér til um að fótanuddtæki og rafmagnsbíll muni koma við sögu frekar en baðvigt og fuglabúr.

Innri fegurð, ást og vinátta

Persónurnar í verkinu eru allar í tilvistarkreppu, Lísa af því hún flúði til Kósóvó vegna ástar til stjúpsonar síns, Mikael af því að stjúpa hans nauðgaði honum, Brúna af því að móðir hennar yfirgaf hana, Kristín af því að kærasti hennar nauðgaði henni og Höskuldur vegna afskiptaleysis sem birtist í kynáttunarvanda hans. Afskiptaleysið hefur erfst í gegnum kynslóðirnar. Lísa sýndi Brúnu afskiptaleysi og foreldrar hennar, offitusjúklingurinn móðir hennar og faðir hennar sem hélt fram hjá með ungum mönnum, sýndu Lísu afskiptaleysi í æsku. Myndin af Brúnu, hér að ofan, þar sem hún öskrar með plastpoka yfir höfðinu er gott dæmi um vanlíðan persónanna. Áhugavert er að sýningin hefur þróast frá því að hafa þetta atriði með í uppsetningunni, samanber að það var á seinna rennslinu 18. september og í sýningunni 29. september en ekki í sýningunni þann 21. október. Það er í samræmi við leikstjórnaráhersluna „opið ferli“ sem felur í sér að sýningin heldur áfram að taka breytingum jafnvel eftir frumsýningu verksins. Persónurnar í Kartöfluætunum upplifa sig allar sem fórnarlömb og eru óhamingjusamar.

En líkt og mannfólk almennt þrá persónurnar ekkert heitara en hamingju. Orð Brúnu lýsa þessu einnig vel: „Vá, ég er alveg sko að deila myndum af túlípönum með einhverri tilvitnun þannig að fólk haldi að ég sé að blómstra, haha, og alltaf að like-a Dalai Lama eða svoleiðis og vona að fólk taki eftir því og bara: Hún er á spennandi ferðalagi.“[16] Brúna vill vera hamingjusöm eða í það minnsta að fólk haldi að hún sé það. Persónurnar í Kartöfluætunum virðast þó ekki vita hvað felst í raunverulegri hamingju og Mikael hreinlega viðurkennir að hann sé illa að sér í hamingju. Svo virðist sem Lísa hafi talið sig geta fundið hamingju í því að sanka að sér fallegum (misnytsamlegum) munum og hugsa um útlitið. Mörg dæmi eru um það hversu uppteknar persónur verksins eru af útlitinu. Fyrsta samtal Lísu og Brúnu snýst til dæmis um dýru skóna sem Lísa gaf dóttur sinni en hún getur ekki notað þar sem þeir voru of litlir. Lísu er alveg sama um það því hún telur þá ekki fallega í of stóru númeri og fer að tala um hve ljótir fæturnir á dúfum eru. Tískuráðin og útlitsgagnrýnin beinist aðallega að Brúnu. Hún er spurð af hverju hún sé klædd eins og öryrki og hvort hún klæðist flíspeysu án þess að fá borgað fyrir það. Þegar móðir hennar síðan ýjar að því að hárið hennar sé fallegt segir hún henni að þegja. Hún kann ekki að taka hrósi.

Innst inni virðast persónurnar þó vita að hamingja felst í ást og vinátta. Hvítu skraut-bókstafirnir LOVE sem standa fremst á sviðinu eru augljóst tákn um það. Í fyrsta þætti verksins segist Lísa gefa Brúnu ráð af því hún sé að reyna að vera vinkona hennar en Brúna segir þá: „Þú ert mamma mín, en ekki vinkona mín.“[17] Þegar Höskuldur og Lísa eru tvö ein og Höskuldur segist vilja heita Lísa eins og amma sín segir hann: „Og við verðum vinkonur mömmu.“[18] Viljinn virðist vera fyrir hendi en framkvæmdin vefst fyrir þeim. Brúna segir við Höskuld að mamma sín hafi aldrei getað hleypt neinum inn í hlýjuna til sín: „Af því að amma þín verndar sig líka fyrir þeim sem elska hana. Af því amma þín sveltir mann. Amma þín gerir mann þyrstan í ást og viðurkenningu. Af því að amma þín er fyrst til að gleyma mér og síðust til að muna mig. Eins og þurrkuð kartafla að innan, nærir okkur ekki.“[19] Á þessum orðum sést sú vanræksla sem Brúna hefur upplifað. Hún hefur farið á mis við það umhyggjusama og kærleiksríka samband við móður sína sem hún þráir svo heitt.

Samkvæmt vináttukenningunni um innri fegurð býr sú manneskja yfir innri fegurð sem kemur fram við aðra eins og þeir séu vinir hennar og hefur persónuleika og eðli sem gera hana að góðum vini[20]. Innri fegurð er nátengd vináttu og ást, þar sem fegurð kallar á ást og við segjum það sem við elskum eða hrífumst af fallegt. Persónur verksins skortir innri fegurð samkvæmt þessari skilgreiningu en Brúna og Höskuldur gefa þó Lísu, í lok verksins, loforð um að þau muni koma aftur og aftur í heimsókn til hennar. Þrátt fyrir að sviðið sé í rúst í lokin endar verkið með smá bjartsýni og jákvæðu hrósi. „Þú ert falleg þegar þú stendur,“ segir Höskuldur uppörvandi við ömmu sína úr dyragættinni[21]. Brúna setur höndina blíðlega á öxlina á syni sínum og Höskuldur sendir ömmu sinni fingurkoss. Þau ætla að reyna að vinna úr fortíðinni, reyna að koma vel fram við hvert annað, elska hvert annað og um leið öðlast innri fegurð og hamingju.

Niðurstöður:

Vel er að sýningunni staðið og lifnar sagan við á sviðinu í sannfærandi túlkun leikara á persónum þess. Sýningin fjallar á áhugaverðan hátt um tilvistarkreppu breyskra persóna sem þrá ekkert heitara en ást og umhyggju, það er hreina hamingju. Áhorfendur hrífast af framsetningu ljótleikans að því marki að gróteska verksins öðlast fegurðargildi. Sviðsmynd, búningar og tækni styður vel við upplifunina. Mikið er af táknum og vísunum í uppsetningunni sem gera það að verkum að það dýpkar merkingu sýningarinnar að sjá hana oftar en einu sinni. Það er jafnvel svo að velta má fyrir sér hvort áhorfendur fái nógu mikið út úr sýningunni við aðeins eitt áhorf, svo marglaga er hún.

Aðstandendur frumflutnings Borgarleikhússins á Kartöfluætunum haustið 2017:

• Höfundur: Tyrfingur Tyrfingsson
• Leikstjóri: Ólafur Egill Ólafsson
• Leikarar: Sigrún Edda Björnsdóttir (Lísa), Atli Rafn Sigurðarson (Mikael/Mikki), Edda Björg Eyjólfsdóttir (Brimrún/Brúna), Vala Kristín Eiríksdóttir (Kristín/Stína), Gunnar Hrafn Kristjánsson (Höskuldur/Hössi)
• Leikmynd og búningar: Brynja Björnsdóttir
• Tónlist: Katrína Mogensen
• Hljóð: Baldvin Þór Magnússon
• Lýsing: Kjartan Þórisson
• Leikgervi: Árdís Bjarnþórsdóttir
• Myndband: Elmar Þórarinsson

 

[1] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 33-34.

[2] Trausti Ólafsson. (2013). Leikhús nútímans: Hugmyndir og hugsjónir. Reykjavík: Háskólaútgáfan, bls. 347.

[3] Caduceus. (2016, 23. desember). New World Encyclopedia. Sótt af http://www.newworldencyclopedia.org/p/index.php?title=Caduceus&oldid=1002105

[4] Jón Jónsson með nýjan skemmtiþátt á RÚV.  (2017, 24. ágúst). RÚV. Sótt af http://www.ruv.is/frett/jon-jonsson-med-nyjan-skemmtithatt-a-ruv

[5] Jakob Benediktsson (ritstj.). (2008). Hugtök og heiti í bókmenntafræði. Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands og Mál og menning, bls. 106.

[6] Kristján Guðjónsson. (2017, 22. September). Fastur í sullukrók. DV. Sótt af http://www.dv.is/menning/2017/9/22/tyrfingur-tyrfingsson/

[7] Atli Rafn Sigurðarson. (2017, 23. október). Heimsókn í námskeiðið Sýningagreining og sviðslistir (ÍSL707F), [munnleg heimild].

[8] Lakoff, G. og Mark Johnson. (2003). Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press.

[9] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 43-44.

[10] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 45-46.

[11] Mojca Kulpen. (2013). The Aesthetic of Ugliness –A Kantian Perspective. Proceedings of the European Society for Aesthetics, 5, 260-279, hér bls. 261 og 275 -276.

[12] Jane Forsey. (2013). Appraising the Ordinary –Tension in Everyday Aesthetics. Proceedings of the European Society for Aesthetics, 5, 237-245.

[13] Sama rit.

[14] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 84.

[15] Jane Forsey. (2013). Appraising the Ordinary –Tension in Everyday Aesthetics. Proceedings of the European Society for Aesthetics, 5, 237-245.

[16] Sama rit, bls. 25-26.

[17] Sama rit, bls. 9.

[18] Sama rit, bls. 15.

[19] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 82-83.

[20] Lisa Katharin Schmalzried. (2013). Inner Beauty –The Friendship-Hypothesis. Proceedings of the European Society for Aesthetics, 5, 613-635, hér bls. 624.

[21] Tyrfingur Tyrfingsson. (2017). Kartöfluæturnar (æfingahandrit). Reykjavík: Borgarleikhúsið, bls. 96.

[fblike]