Tvö ár eru liðin frá því að Stjörnustríðs–kvikmyndabálkurinn snéri aftur á sjónarsviðið og geta kvikmyndahúsagestir nú búist við nýrri Stjörnustríðsmynd á hverju ári um ófyrirséða framtíð. Á síðasta ári kom til að mynda út kvikmyndin Vafri einn: Stjörnustríðssaga (Rogue One: A Star Wars Story, Gareth Edwards, 2016) sem er sjálfstætt innlegg sem hefur engu síður beinar tengingar við aðalsagnabálk Stjörnustríðs-heimsins. Myndin hlaut almennt góðar viðtökur og er talin lofa góðu fyrir framtíð sjálfstæðra sagna í Stjörnustríðs-heiminum. Verið er að leggja lokahönd á mynd um rómaða geimsmyglarann Han Solo á sínum yngri árum, og mun sú mynd líta dagsins ljós í sumar. Önnur verkefni eru í kortunum og ætlunin er að flétta útgáfu sjálfstæðra sagna saman við útgáfu aðalmyndanna. Af þessu að dæma er ljóst að Stjörnustríð er komið til að vera og mun setja svip sinn á dægurmenningu komandi ára. Sökum þessa er mikilvægt að taka púlsinn með tilkomu nýrra mynda ef ætlunin er að skilja stöðu og stefnu þessa margmiðlunarrisa sem hefur tröllriðið hugmyndaflugi heimsbyggðarinnar allt frá því að fyrsta myndin kom út árið 1977.
Síðasti væringinn (e. The Last Jedi, 2017), sem hér er til umræðu, tilheyrir aðalsagnabálki Stjörnustríðs-kvikmyndaheimsins og er önnur myndin í þriðja þríleiknum um örlög Geimgengla-fjölskyldunnar og áhrif þeirra á fjarlæga vetrarbraut endur fyrir löngu. Líkt og með aðrar nýlegar Stjörnustríðsmyndir hefur mikil leynd ríkt yfir sögurþræði hennar og samstaða skapast á veraldarvefnum um að skemma myndina ekki fyrir þeim sem eiga eftir að sjá hana. Hér er þó ætlunin að fjalla um myndina og víðara samhengi hennar með beinum hætti. Því er ekki um hefðbundna kvikmyndarýni að ræða (sem aðstoðar óákveðna áhorfendur við að gera upp hug sinn) heldur svokallaða „spillirýni“, þ.e.a.s. greiningu á myndinni sem gerir ráð fyrir því að lesandinn sé búinn að sjá myndina og sé reiðubúinn að hugleiða innihald hennar vafningalaust.
Um er að ræða aðra myndina í fyrsta þríleiknum sem gerður hefur verið eftir að Disney hreppti Stjörnustríð úr heljargreipum skapara síns, leikstjórans George Lucas. Líkt og flestir áhorfendur myndarinnar vita nú þegar er hún beint framhald af Mátturinn glæðist (e. The Force Awakens, 2015), sem var leikstýrt af J.J. Abrams og tekur nýja myndin upp þráðinn þar sem frá var horfið. Rey (Daisy Ridley) hefur fundið Loga Geimgengil (Mark Hamill), niðurkominn á afskektri eyju á fjarlægri plánetu, og stormsveitar-liðhlaupinn Finn (John Boyega) vaknar úr dái eftir að hafa verið sneiddur eftir hryggnum endilöngum í bardaga við Kylo Ren (Adam Driver). Hamingjan er þó skammlíf þar sem Frumreglan (e. The First Order) hefur haft upp á bækistöðvum Andspyrnunnar og gerir allt sem í sínu valdi stendur til þess að kæfa síðasta vonarneistann í vetrarbrautinni. Endurfundir áhorfandans við lifandi goðsögnina Loga Geimgengil eru að sama sinni langt því frá gleðilegir þar sem hann virðist hafa snúið baki við köllun væringjanna og þar með hlutverki sínu í lífinu.
Þegar Mátturinn glæðist kom út var myndin gagnrýnd fyrir frumleikaskort, og var sannarlega innistæða fyrir slíkri gagnrýni þar sem hún endurtók nær einvörðungu kunnugleg stef úr Ný von (George Lucas, 1977), upprunalegu Stjörnustríðsmyndinni. Síðasti væringinn sækir að sama skapi margt í brunn næstu myndar í upprunalega þríleiknum, þ.e.a.s. Veldið hefnir sín (e. The Empire strikes back, Irvin Kershner, 1980). Líkt og þar er Uppreisnin, eða Andspyrnan í þessu tilfelli, á flótta undan hinum illu öflum og á heljarþröm. Í raun mætti segja að söguþráður myndarinnar sé framlenging á bardaganum á snjóplánetunni Hoth. Því er nokkuð táknrænt að lokauppgjörið eigi sér stað á saltplánetunni Crait, sem er að sama skapi hvít og felur þannig í sér augljósar skírskotanir til áðurnefndrar snjóplánetu (það er í rauninni ekki fyrr en einn úr röðum Andspyrnunnar bragðar á snjónum að mismunurinn verður skýr og andspyrnumanninum virðist jafn brugðið og áhorfandanum).
Aðra hliðstæðu er að finna í endurvinnslu á kaflanum í Skýjaborginni (e. Cloud City), þar sem Lando Calrissian (Billy Dee Williams) hélt um valdataumana og reyndist Han Solo (Harrison Ford) og föruneyti ótraustverðugur bandamaður. Að þessu sinni er sögusviðið borgin Canto Bight þar sem Finn og Rose (Kelly Marie Tran) hitta hinn siðferðislega vafasama DJ (Benicio del Toro) sem líkt og Lando bregst trausti söguhetjanna (enn er þó óvíst hvort DJ muni sjá að sér líkt og Lando gerði skömmu eftir samning sinn við Veldið). Auk þessa svipar sambandi Loga og Rey óneitanlega og vísvitandi til sambands Yoda (raddleikinn af Frank Oz) og Loga í Veldið hefnir sín. Að þessu sinni er það hins vegar Logi sem er meistarinn, þó hann sé tregur til að gangast við því hlutverki.
Hvernig leikstjóri Síðasta væringjans, Rian Johnson, kýs að nálgast áðurtaldar hliðstæður er þó með allt öðrum hætti en Abrams gerði tveimur áður árum. Má þar nefna að það sem í fyrstu virtist vera tilvísun (eða endurnýting, eftir því hvernig litið er á málin) í snjóumhverfi Hoth reynist vera saltkenndur jarðvegur, frekar en mjöll. Þar sem Abrams gerði tilraun til þess að blása lífi í glæður fornrar frægðar gerir Johnson allt sem í hans valdi stendur til þess að „leyfa fortíðinni að deyja,“ svo vitnað sé í Kylo Ren í nýju myndinni.
Bæði hvað form og innihald varðar leitast Síðasti væringinn við að slá nýjan tón innan söguheimsins og nýta eldri frásagnarstef á nýstárlegan hátt, eða í öllu falli á nýstárlegri hátt en gert var í Mátturinn glæðist. Áðurnefndur Kylo Ren gerist í þessu sambandi beinlínis talsmaður þess að líta fram á veginn og segja skilið við hið gamla heimsskipulag. Þar sem frásögn Abrams einkennist af blætiskenndri fortíðarþrá, sem er hönnuð til þess að höfða til aðdáenda upprunalega þríleiksins á sama tíma og hún afneitar forleiknum – en þar er átt við þær þrjár myndir sem George Lucas leikstýrði sjálfur löngu eftir að upprunalegi þríleikurinn var gerður, en vindur samt fram fyrr í innra tímatali söguheimsins – horfir Johnson fram á veginn og er óhræddur við að bregðast væntingum á sama tíma og hann skapar nýjar.
Í Mátturinn glæðist lagði Abrams töluvert púður í að skapa eftirvæntingu eftir fleiri myndum í röðinni, og kveikja umræður meðal aðdáenda um það hvert sagan kynni að fara með framhaldsmyndunum. Til að búa til slíka spennu skapar leiskstjórinn óvissu um fjölmörg atriði í söguþræðinum og leggur fram spurningar sem ekki er svarað í myndinni. Þessi frásagnaraðferð getur talist óhefðbundin fyrir Stjörnustríðsmyndir, þó hún sé vel þekkt í framhaldsþáttum og bókum. Stjörnustríðsmyndirnar sem George Lucas skapaði eða hafði yfirumsjón með miðluðu upplýsingum um söguheiminn og framvinduna með beinskeyttum og einföldum hætti. Faðerni Loga Geimgengils kom óneitanlega mörgum í opna skjöldu en ólíkt Abrams hafði Lucas ekki flaggað því sem leyndardómi heldur skaut þessari tilteknu fléttuvendingu niður sem þrumu úr heiðskýru lofti. Þetta sápuóperuminni festi í sessi ákveðna melódramatík sem hefur síðan fylgt þessari geimfjölskyldusögu. Melódramatíska faðernisforsagan er kannski það sem öðru fremur hefur fóðrað elda sögusagna og vangaveltna um leyndarmálið umhverfis foreldra Rey, en þessari gátu hefur verið haldið framan við nef áhorfandenda eins og gulrót allt frá því að mynd Abrams leit dagsins ljós. Abrams telfdi einnig fram persónunni Snoke (Andy Serkis) sem komst til valda á óútskýrðann hátt og hefur mikil leynd ríkt yfir uppruna hans. Til þess að bæta gráu ofan á svart endar Mátturinn glæðist í lausu lofti þar sem Rey og áhorfendur bíða eftir því að sjá langþráð viðbrögð Loga við komu hennar til hans á eyjuna.
Johnson er duglegur að grafa undan þeirri vinnu sem Abrams lagði upp með hvað varðar gildi og mikilvægi slíkra leyndardóma. Spurningum sem höfðu brunnið á aðdáendum í heil tvö ár er sópað óvarfærnislega til hliðar eins og þær hafi aldrei skipt máli til að byrja með. Viðbrögð Loga eru í raun táknræn fyrir nálgun Johnson þar sem hann kastar geislasverðinu kæruleysislega fram af bjargsbrúninni án þess að virða Rey viðlits snemma í nýju myndinni. Snoke er skyndilega drepinn án þess að áhorfandinn fái að vita neitt bitastætt um fortíð hans og Kylo Ren segir að foreldrar Rey komi sögunni í raun ekkert við. Þá mölvar Kylo Ren grímuna sem var hönnuð til þess að líkja eftir Svarthöfða og áfram mætti telja hvernig Johnson kýs að afbyggja kvikmynd Abrams. Ávítunum Snokes þess efnis að Kylo Ren sé í raun ekkert nema aum eftirherma mætti jafnvel beina að þeirri fortíðarhyggju sem nálgun Abrams gerist sek um. Með Síðasta væringjanum afneitar Johnson óþarfa leyndardómabrölti og fortíðardýrkun fyrirrenna síns og er myndin betri fyrir vikið.
Þó væri erfitt að saka Johnson um vanvirðingu fyrir gervöllum sagnabálkinum þar sem myndin er bersýnilega unnin með miklum skilningi á fyrri Stjörnustríðsmyndum. Þó djarfar ákvarðanir Johnson séu ekki líklegar til þess að friðþægja aðdáendahópinn í heild sinni fer ekki á milli mála að þær eiga rætur sínar í markvissri túlkun á sögunni. Nýstárleg túlkun Johnsons varð þó til þess að hann lenti í útistöðum við Mark Hamill, leikarann sem hefur leikið Loga Geimgengil frá upphafi, þar sem þeim kom ekki saman um sýn á persónuna. Hinn niðurbrotni Logi sem gerðist vís til þess að myrða hinn unga Ben Solo í svefni virtist vera í beinni andstöðu við Loga sem hafði tekist að snúa Svarthöfða frá myrku hlið máttarins með óbiljandi trú á hið góða í öllum. Þegar betur er að gáð liggja rætur þessarar túlkunar þó dýpra, nánar tiltekið í forleikinn „ógurlega“, og sækja í væringjareglunna og það dramb sem getur fylgt eignarhaldi yfir mættinum. Væringjareglan, sem lútir í öllu hinni ljósu hlið máttarins, hefur sögulega séð fordæmt hið myrka mótjafnvægi og þegar Logi skyggnist inn í sálarlíf systursonar síns sér hann nógu mikið af myrkri til þess að bregðast eigin sannfæringu um stundarsakir. Þessi beintenging við forleikinn kristallast í því þegar Logi fordæmir væringjana fyrir að hafa verið blindir gagnvart „Darth Sidious“, þar sem hann laumaði sér í æðstu stöður Lýðveldisins og holaði það að innan til þess að leggja grunninn að veldi sínu.
Það að Darth Sidious sé nefndur á nafn er merkilegt í ljósi þess sem á undan hefur gengið þar sem hann tilheyrir forleiknum. Forleikur Lucasar hefur almennt séð verið harðlega gagnrýndur og myndirnar almennt ekki taldar upp á marga fiska (fyrir tveim árum færði ég þó rök fyrir því hér á Hugrás að forleikurinn væri að svö stöddu betri en mynd Abrams). Mynd Abrams forðaðist forleikinn eins og heitan eldinn en Johnson nýtir tækifærið til uppgjörs við það sem hefur komið á undan og gerir forleiks–myndirnar þar með afturvirkt betri ásamt því að eigna þessu nýjasta innleggi ákveðið kennivald. Með því að afneita forleiknum gerir Abrams tilraun til þess að endurskrifa fortíðina á sama tíma og hann lofsyngur sína útgáfu af henni. Johnson virðist hins vegar eiga í heilbrigðara sambandi við fortíðina sem er lofsvert í sjálfu sér sama hvað fólki gæti finnst um stefnuna sem hefur verið tekin.
Hvað varðar myndina sem hluta af þríleik er þó spurning hvort þessi djarfa sýn Johnsons eigi eftir að fá að njóta sín til hlýtar þar sem nú liggur fyrir að Abrams sjálfur muni leikstýra þriðju myndinni. Abrams gæti því allt eins dregið í land og kosið að ljúka verkinu sem hann hóf með Mátturinn glæðist frekar heldur en að taka mið af Síðasta væringjanum. Myndin er því að vissu leyti á milli steins og sleggju þar sem geld sýn Abrams er vís til þess að þjarma að henni úr báðum áttum með innihaldslausu leynimakki og friðþægingu ímyndaðra aðdáenda með því að endurskapa aðeins fortíðina frekar en að byggja á henni. Johnson hefur þó lagt sitt af mörkunum til að setja slíkar fyrirætlanir – séu þær eða verði þær fyrir hendi – rækilega útaf sporinu þar sem Síðasti væringinn fjarlægir sig markvisst frá upprunalega sagnabálkinum með því að fara sínar eigin leiðir.
Mynd Johnsons er þó alls ekki gallalaus og er mikið af mjög alvarlegum vandamálum, sérstaklega hvað varða flæði myndarinnar og ýmsa veika söguþætti sem rýra sennileika frásagnarinnar. Heimsókn Finns og Rose í spilavítið á Canto Bight var til að mynda fullmikill útidúr, þrátt fyrir að vera áhugaverð tilraun til þess að taka afstöðu til dýraníðs og gróðahyggju í stríði. Ákvörðun Holdo (Laura Dern) um að halda nauðsynlegum upplýsingum frá Poe (Oscar Isaac), sem verður til þess að hann stofnar til uppreisnar í trú um að hann sé eina von Andspyrnunnar, er að sama sinni vanhugsuð. Í fyrstu er gefið til kynna að ástæðan fyrir því að Holdo heldur upplýsingum frá Poe sé að hún hafi ekki trú á honum. Í síðustu samskiptum sínum við Lilju hershöfðingja kemur þó fram að Holdo hafi í raun miklar mætur á Poe og grafa slík ummæli undan upprunalegri afstöðu hennar til hans.
Hlutverk Holdo hefði í raun átt að vera tekið yfir af Ackbar flotaforingja (sem dó úr mynd, aðstandendum myndarinnar til ævarandi skammar). Ackbar hefði getað neitað Poe um upplýsingar á grundvelli þess að vera fyrir löngu búinn að fá nóg af hvatvísinni í honum. Ackbar er þar að auki persóna sem Stjörnustríðsaðdáendur þekkja nú þegar og hefur lengi verið í miklu uppáhaldi hjá mörgum. Ef Ackbar hefði verið við stjórnvölinn í einu tilþrifamesta atriði myndarinnar, þar sem Holdo fórnar sjálfri sér með því að fljúga á ljóshraða í gegnum flaggskip Frumreglunnar, hefði missirinn óneitanlega verið enn áþreyfanlegri þar sem þar með hefði verið að kveðja ástkæra persónu með viðeigandi hætti. Það er þó ef til vill ákveðin óskhyggja að gera kröfur um að slíkar tilfæringar og einkennist óánægja margra aðdáenda án efa af því að þeir hafi ekki fengið myndina sem þeir voru búnir að óska sér.
Hugmyndin um ljóshraða sem vopn hefur þó ýmis vandamál í för með sér, sama hversu tilþrifamikið sjónarspil slík árás getur reynst. Þetta útspil varpar nefnilega fram spurningunni hvers vegna þessu herbragði sé ekki beitt í meiri mæli, jafnvel með ómönnuðum geimskipum. Hlutverk máttarins virðist að sama sinni halda áfram að taka breytingum þar sem við sjáum Lilju fljúga til baka í skipið sitt eftir að hafa sogast út í geim og Rey tekur framförum í beitingu máttarins á methraða þó þjálfun hennar sé svo góð sem engin. Vitaskuld gæti hlutverk og virkni máttarins verið að breytast en þegar Logi var í sporum Rey þurfti hann að hafa sig allan við til þess að mynda tengsl við máttinn. Þetta þarf ekki endilega að vera vandamál en að svo stöddu hafa þessi fyrirbæri ekki verið útskýrð á fullnægjandi hátt og því ekki nema von að áhorfendur viti ekki alveg hvar þeir standa gagnvart þessum breytingum.
Þrátt fyrir þá ágalla sem hér hafa verið nefndir er Síðasti væringinn mjög áhrifamikil Stjörnustríðsmynd sem markar sér ákveðna sérstöðu þvert á myndina sem hún fylgir eftir og kveður hér við þann tón sem hefði átt að slá strax í upphafi með nýja þríleiknum. Hvort Síðasti væringinn fái að njóta sín sem hluti af heildstæðum þríleik er þó óvíst og kemur ekki í ljós fyrr en síðasta myndin í þríleiknum er frágengin og Abrams hefur haft sitt að segja um túlkun Johnsons á þessu sameiginlega verkefni þeirra.
Um höfundinn
[fblike]
Deila